1. Wstęp

Niniejszy artykuł, podobnie jak dwa następne (Fałtynowicz, 2021a, 2021b), jest zaproszeniem do dyskusji nad ochroną gatunkową w Polsce, która – moim zdaniem – wymaga nowego otwarcia i zmian. Pierwszą próbę rozpoczęcia dyskusji na ten temat podjąłem na XXVIII Zjeździe Lichenologów Polskich w Gorcach (Fałtynowicz, 2014), a wcześniej na Konferencji Naukowej pt. „Czynna ochrona zagrożonych gatunków i siedlisk na obszarze Natura 2000 «Ostoja Wigierska»” (Gawrych Ruda, 27–28 maja 2014 r.), jednak próba ta nie powiodła się, być może ze względu na bardzo ograniczone i specjalistyczne grono słuchaczy oraz znikome nagłośnienie zagadnienia. W prezentowanych artykułach zajmuję się przede wszystkim porostami, ale problem dotyczy wszystkich grup taksonomicznych. Zasady ochrony gatunkowej powinny być wypracowane w wyniku szerokiej dyskusji, z udziałem nie tylko przyrodników. Przedstawiając swoje propozycje, nie uważam, że są one jedynie słuszne; zapewne po dyskusji z wielu nic nie zostanie, ale najważniejsze będą końcowe ustalenia, które pozwolą na racjonalną, opartą na naukowych przesłankach i skuteczną ochronę gatunków i ich siedlisk.

2. Założenia i metody

Zastosowałem następującą kolejność działań (dwa pierwsze są opisane w niniejszym artykule, a kolejne w następnych, zamieszczonych w tym samym numerze Wiadomości Botanicznych – por. Fałtynowicz, 2021a, 2021b):

Podstawą stała się lista gatunków zawarta w Rozporządzeniu z 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej grzybów (Rozporządzenie Ministra Środowiska, 2014), ze szczególnym zwróceniem uwagi na grzyby lichenizowane, czyli porosty (dalej będę posługiwał się tą ostatnią nazwą). Założyłem, że będę się odnosił do gatunków już wymienionych w rozporządzeniu, rozpatrując zasadność ich dalszej ochrony lub potrzebę zmiany statusu ochronnego, a dopiero w dalszej kolejności zwrócę uwagę na potrzebę włączenia do tej listy innych taksonów. Informacje o rozmieszczeniu gatunków w Polsce zaczerpnąłem z książki The Lichens, Lichenicolous and Allied Fungi of Poland (Fałtynowicz, 2003) oraz z przygotowywanego obecnie nowego wydania tej listy (Fałtynowicz et al., in press), które zawiera dane z większości polskich publikacji lichenologicznych. Wykorzystałem też liczne prace monograficzne, artykuły i atlasy różnych autorów, a dane o występowaniu na świecie pochodzą głównie z map zamieszczonych w sieci na stronie GBIF według stanu na grudzień 2020 r. (https://www.gbif.org/). Kategorie zagrożenia podałem za Cieśliński et al. (2006), chociaż zdawałem sobie sprawę z tego, że ta czerwona lista jest już bardzo nieaktualna. Nazewnictwo porostów (łacińskie i polskie) przyjąłem za najnowszą listą porostów Polski (Fałtynowicz & Kossowska, 2016), w niektórych przypadkach ją uaktualniając na podstawie przygotowywanej nowej adnotowanej listy porostów Polski (Fałtynowicz et al., in press) i nowszych artykułów taksonomicznych (m.in. Boluda et al., 2019; Divakar et al., 2017; Randlane et al., 2009; Velmala et al., 2014).

Do ochrony ścisłej kwalifikowałem taksony, które są wyjątkowo silnie zagrożone w Polsce (wg czerwonej listy – kategorie CR i EN). Zdając sobie jednak sprawę z wadliwości tej listy, jej daleko posuniętej dezaktualizacji, brałem również pod uwagę liczbę stanowisk poszczególnych taksonów; uwzględniałem te gatunki, które mają znikomą liczbę notowań (kilka–kilkanaście) poza terenami parków narodowych i poza innymi obszarami, należącymi do bardziej restrykcyjnie chronionych (np. rezerwaty przyrody, tereny urzędów morskich). Nie włączyłem do ochrony ścisłej gatunków wymarłych lub prawdopodobnie wymarłych; każdorazowe znalezienie stanowiska takiego gatunku powinno skutkować zgłoszeniem do RDOŚ i wpisaniem go na odpowiednią regionalną listę gatunków chronionych ściśle lub strefowo.

Do ochrony częściowej kwalifikowałem taksony, które są zagrożone (kategoria VU) lub rzadkie i dla których ochrona częściowa jest wystarczającym zabezpieczeniem; wyjątkowo zaliczyłem tutaj także 2 gatunki, które mogą potencjalnie być silnie narażone na eksploatowanie na potrzeby przemysłu farmaceutycznego lub kosmetycznego (Cetraria islandica i C. ericetorum). Nie uznałem za słuszne zaliczenie do tej kategorii gatunków pospolitych, ale podobnych do gatunków silnie zagrożonych (np. niektóre taksony z rodzajów: Usnea, Bryoria i Ramalina); takie ujęcie w obecnym rozporządzeniu poszerza listy, a obecność w naszym kraju wielu specjalistów od porostów umożliwia konsultacje i oznaczenie nawet taksonów krytycznych. W przypadku porostów nie jest też udowodnione istnienie gatunków „osłonowych” czy „parasolowych”, istotną rolę odgrywa bowiem kompleks czynników siedliskowych warunkujący występowanie określonych taksonów; zagadnienie to wymaga szczegółowych badań, które na razie są rzadko inicjowane. Na licznych stanowiskach rośnie wiele gatunków porostów mikroskopijnych bez towarzyszących im gatunków makroskopijnych, które jakoby stanowią ów parasol. I odwrotnie, w wielu miejscach, na których stwierdzono „parasolowe”, np. Lobaria pulmonaria czy Thelotrema lepadinum, nie ma szczególnego bogactwa mikroporostów reprezentujących bardzo „wrażliwe” gatunki epifitów.

Do ochrony strefowej proponuję gatunki, które są objęte ochroną ścisłą, a ich wyjątkowa rzadkość (najwyżej kilka stanowisk w skali kraju) oraz wąska skala ekologiczna sprawiają, że niezbędna jest ochrona warunków siedliskowych decydujących o istnieniu populacji; strefy są swego rodzaju mikrorezerwatami. Tę rangę ochrony powinny mieć również gatunki makroporostów, które uznano za wymarłe w kraju, a które zostaną ponownie odnalezione – ich nowo odkryte stanowiska powinny być niezwłocznie zgłoszone do Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska, aby jak najszybciej doprowadzić do wpisania ich na listę gatunków ściśle i strefowo chronionych lub – w uzasadnionych wypadkach potwierdzonych przez eksperta – podjęcia innych działań mających na celu ochronę populacji (ochrona rezerwatowa itp.). Strefa dla proponowanych epifitycznych gatunków porostów powinna mieć promień od 75 do 100 metrów (po konsultacji z ekspertem). Moim zdaniem, w całym kraju w roku bieżącym takich stref nie byłoby więcej niż dwadzieścia, a ta mała liczba tym bardziej podkreślałaby ich rangę i wyjątkowość.

Gatunki wymarłe to te, które mają w czerwonej liście kategorię RE (Cieśliński et al., 2006), a jeśli gatunek nie był tam odnotowany, to za wymarłe uznawałem te, których nie widziano i nie zbierano w kraju po 1970 r. i wyróżniałem je poniżej oznaczeniem (RE).

Przyjąłem, że na listach gatunków chronionych nie powinny znaleźć się takie, które:

Rozporządzenie o ochronie gatunkowej grzybów (Rozporządzenie Ministra Środowiska, 2014) zawiera listę 205 gatunków porostów. Czy to odpowiada rzeczywistości? Już na pierwszy rzut oka widać na tej liście sporo nieprawidłowości. Aby je ujawnić, uaktualniłem pozycję taksonomiczną zgodnie z najnowszymi poglądami na systematykę porostów. Okazało się, że w całkowicie chronionych rodzajach Usnea i Bryoria jest ponad 30 nazw synonimicznych – w efekcie w lichenobiocie Polski ostały się tylko 22 gatunki Usnea z aż 50 wymienionych w aktualnym rozporządzeniu, a z 21 gatunków z rodzaju Bryoria pozostało 15 (por. Boluda et al., 2019; Fałtynowicz et al., in press; Randlane et al., 2009; Velmala et al., 2014). W kilku przypadkach dotyczących innych rodzajów gatunki zmieniły miejsce w systemie, a w związku z tym ich nazwy uległy zmianie; nie uważam za słuszne utrzymywanie starych nazw, niezależnie od tego, jak bardzo zadomowiły się one w powszechnym użyciu (np. Vulpicida pinastri, której poprawna nazwa powinna brzmieć Cetraria pinastri – por. Divakar et al., 2017).

3. Przegląd gatunków zawartych w aktualnym rozporządzeniu

Przy każdym gatunku podano: nazwę łacińską, nazwę polską, kategorię ochrony (CH – ochrona ścisła; Chcz – ochrona częściowa) oraz kategorię zagrożenia (RE – regionalnie wymarły; CR – na granicy wymarcia; EN – wymierający; VU – narażony; NT – bliski zagrożenia; LC – słabo zagrożony; DD – niedostateczne dane) według ostatniej czerwonej listy (Cieśliński et al., 2006), która jest zdecydowanie nieaktualna i w licznych przypadkach wręcz wprowadza w błąd; obecnie trwają prace nad przygotowaniem kolejnej wersji tej listy. Opisano także rozmieszczenie gatunku na świecie i w Polsce, podano obecny stan zagrożenia i propozycję zakresu ochrony bądź wyłączenia spod niej. Nazwy porostów podano za Fałtynowiczem i Kossowską (2016), w niektórych przypadkach uaktualniając je według nowszych opracowań (dotyczy to np. Dolichousnea longissima – por. Articus, 2004 i Umbilicaria pustulata – por. Greshake et al., 2020).

Alectoria sarmentosa (Ach.) Ach. – żyłecznik zwisający – CH; EN. Rozpowszechniony na półkuli północnej, znany też z Ameryki Płd. („Alectoria sarmentosa”, 2021). W Polsce podawany z Karpat i Sudetów oraz z historycznych stanowisk na północy kraju (Fałtynowicz, 2003). Aktualne stanowiska są w Beskidach Zachodnich (Bielczyk, 1986) i w Górach Stołowych (Dimos-Zych, 2013). Gatunek bardzo silnie zagrożony, ale wszystkie współczesne stanowiska znajdują się na terenie parków narodowych, dlatego nie ma potrzeby wpisywania go na listę gatunków chronionych.

Anaptychia ciliaris (L.) Körb. – obrostnica rzęsowata – CH; EN. Najczęściej występuje na drzewach przydrożnych i innych rosnących pojedynczo, a w lasach często rośnie wysoko w koronach drzew (por. Fałtynowicz et al., 2018). Gatunek europejski, z nielicznymi stanowiskami w północnej Afryce, na Kaukazie i w Azji Mniejszej („Anaptychia ciliaris”, 2021). W kraju dość rzadki i bardzo nierównomiernie rozmieszczony; w północno-wschodniej części pospolity i niezagrożony (Cieśliński, 2003a, 2003b), częsty w Bieszczadach (Kościelniak, 2013), ale w pozostałych regionach, zwłaszcza na Śląsku, bardzo rzadki, a w Gorcach uznany za regionalnie wymarły (por. Czarnota, 2003). Powinien znaleźć się na liście gatunków częściowo lub ściśle chronionych w niektórych regionach (poza Podlasiem i Podkarpaciem). Efektywna ochrona możliwa tylko poprzez ochronę siedlisk (głównie aleje drzew).

Arctoparmelia incurva (Pers.) Hale – tapetka pokrzywiona – CH. Występuje na półkuli północnej, w strefie borealnej i w górach, najwięcej stanowisk ma w Skandynawii, na Wyspach Brytyjskich i w Karpatach („Arctoparmelia incurva”, 2021). Podawany z Sudetów, Karpat (Fałtynowicz, 2003) i z Mazur (Migula, 1929). Aktualnie potwierdzone stanowiska są na Suwalszczyźnie (Karczmarz et al., 1988), w Górach Stołowych (Dimos-Zych, 2013), na Ślęży (Berdowski, 1974), w Śnieżniku Kłodzkim (Szczepańska, 2008a) i w Górach Świętokrzyskich (Łubek, 2007). Gatunek chroniony w dwóch parkach narodowych i słabo zagrożony poza nimi. Powinien być objęty regionalną ochroną częściową.

Bryoria abietina (Bystrek) Bystrek – włostka jodłowa – CH. Podany tylko z dwóch stanowisk: z Roztocza, skąd został opisany (Bystrek & Górzyńska, 1981) i z Białowieskiego Parku Narodowego (Bystrek & Kolanko, 2000). Skrajnie zagrożony; po odnalezieniu stanowisk poza parkami narodowymi powinien się znaleźć na regionalnych listach gatunków chronionych ściśle.

Bryoria bicolor (Ehrh.) Brodo & D. Hawksw. – włostka dwubarwna – CH; CR. Gatunek o bardzo szerokim zasięgu, znany głównie ze strefy borealnej półkuli północnej, ale ma też stanowiska w Afryce, na Kilimandżaro, oraz w górach Borneo i na Papui-Nowej Gwinei („Bryoria bicolor”, 2021). W Polsce znajdowany tylko w górach: Karkonosze, Babia Góra, Gorce, Tatry i Bieszczady (Tobolewski, 1979), ale współczesne notowania są pojedyncze (por. Bielczyk, 1999; Flakus, 2007, 2014; Kościelniak, 2013). W Karkonoszach i w Gorcach nieodnaleziony (Czarnota et al., 2005; Kossowska, 2006), niepotwierdzony również na Babiej Górze, a w Bieszczadach znany obecnie tylko z jednego stanowiska (Kościelniak, 2013). Nowe stanowiska możliwe do odnalezienia we wszystkich tych miejscach, a ponieważ występował wyłącznie na terenie parków narodowych, nie ma potrzeby wprowadzania go na listę gatunków chronionych.

Bryoria carpatica (Motyka) Bystrek – włostka karpacka – CH; CR. Podany z pojedynczych stanowisk w Tatrach i na Roztoczu, poza tym znany z Czarnohory, skąd został opisany, oraz z Alp (Bystrek & Górzyńska, 1981; Motyka, 1962). Stopień zagrożenia trudny do oceny, ale polskie stanowiska znajdują się w parkach narodowych i gatunek nie powinien być objęty ochroną.

Bryoria flexuosa (Motyka) Bystrek – włostka pogięta – CH; DD. Opisany z Tatr (Motyka, 1960) i nigdzie poza nimi niestwierdzony, pozycja taksonomiczna wymaga rewizji, być może jest to forma B. fuscescens. Niepewny takson, nawet jeśli istnieje, to w parku narodowym i nie ma potrzeby wpisywania go na listę gatunków chronionych.

Bryoria furcellata (Fr.) Brodo & D. Hawksw. – włostka gniazdowa – CH; RE. Gatunek borealny, częsty w tajdze, większość notowań pochodzi ze Skandynawii i z Kanady, podawany też z Syberii, Japonii i obu Ameryk („Bryoria furcellata”, 2021). W Polsce znany tylko z jednego stanowiska w Puszczy Białowieskiej, gdzie był zbierany na początku lat 50. XX w. (Tobolewski, 1955). Ponownie nieodnaleziony, uznany za wymarły w kraju. Prawdopodobieństwo odszukania nowych stanowisk małe, tym bardziej że było to jedno z tylko dwóch stanowisk w Europie Środkowej. Nie powinien być wpisywany na listę gatunków chronionych.

Bryoria fuscescens (Gyeln.) Brodo & D. Hawksw. [B. capillaris (Ach.) Brodo & D. Hawks., B. catharinae (Räsänen) Bystrek, B. chalybeiformis (L.) Brodo & D. Hawksw., B. crispa (Motyka) Bystrek, B. haynaldii (Gyeln.) Bystrek, B. implexa (Hoffm.) Brodo & D. Hawksw., B. lanestris (Ach.) Brodo & D. Hawksw., B. positiva (Gyeln.) Bystrek, B. prolixa (Ach.) Nyl., B. pseudofuscescens (Gyeln.) Brodo & D. Hawksw., B. subcana (Nyl. ex Stizenb.) Brodo & D. Hawksw., B. vrangiana (Gyeln.) Brodo & D. Hawksw.] – włostka brązowa – CHcz; VU. Występuje na półkuli północnej, głównie w Europie i Ameryce Płn. („Bryoria fuscescens”, 2021; „Bryoria capillaris”, 2021). Bogata synonimika świadczy o dużej zmienności fenotypowej, której nie potwierdzają badania molekularne (por. np. Boluda et al., 2019; Velmala i et al., 2014). U nas częsty, zwłaszcza na północy kraju, w obrębie większych kompleksów leśnych oraz w górach, obecnie coraz częściej notowany na licznych stanowiskach w innych regionach (np. Grochowski, 2002). Spotykany już nawet w większych miastach, np. we Wrocławiu (Dimos, 2005), Olsztynie (Kubiak, 2005), Białymstoku (Matwiejuk, 2004) i Toruniu (Adamska, 2014). W skali kraju niezagrożony, w województwach: podlaskim, warmińsko-mazurskim, pomorskim, kujawsko-pomorskim i podkarpackim można wyłączyć go z ochrony. Na pozostałym obszarze na razie powinien znaleźć się na regionalnych listach gatunków częściowo chronionych.

Bryoria intricans (Vain.) Brodo & D. Hawksw. – włostka poplątana – CH; RE. Podawany z wysokich gór i z północy Europy oraz z Estonii, opisany z Kaukazu, o ogólnym rozmieszczeniu trudnym do określenia, ponieważ przez wielu autorów jest włączany do innych gatunków z tego rodzaju, a nawet do Pseudephebe (por. np. Kondratyuk et al., 1998; Motyka, 1962; Nimis, 2016; Nimis et al., 2018). Z Polski podawany z podłoży skalnych tylko z Tatr (Olech, 2004) i Karpat Wschodnich (np. Kiszka & Kościelniak, 1998). Uznany za wymarły; wszystkie stanowiska były w parkach narodowych.

Bryoria kuemmerleana (Gyeln.) Brodo & D. Hawksw. – włostka Kuemmerlego – CH; RE. Podany z Tatr, ale jest to zapewne pomyłka. Gatunek podawany w wykazach, np. Polski (Fałtynowicz, 2003; Tobolewski, 1965) i Tatr (Alstrup & Olech, 1992; Olech, 2004), za Motyką (1962). Autor ten jednak tylko wspomina o B. kuemmerleana (na str. 87), zaznaczając, że znany jest z Niskich Tatr (Słowacja) i sugerując, że jest to forma B. implexa. Do tego gatunku włączyła go Lisická (2005), chociaż według Velmala et al. (2014) jest to dobry gatunek. Nie ma żadnej wzmianki o stanowisku tego porostu po polskiej stronie i należy uznać, że u nas nie był nigdy znaleziony.

Bryoria mirabilis (Motyka) Bystrek – włostka przedziwna – CH; CR. Gatunek znany z południa Polski, od Sudetów po Bieszczady (Fałtynowicz, 2003), ponadto podawany z Puszczy Augustowskiej i Puszczy Białowieskiej (Cieśliński, 2003a). Porost silnie zagrożony; w regionach, gdzie występuje, powinien być objęty ochroną ścisłą.

Bryoria motykana (Bystrek) Bystrek – włostka Motyki – CH; RE. Znany z Europy Środkowej, notowany ze wschodniej części kraju (opisany z Puszczy Augustowskiej – Bystrek, 1970) oraz z Tatr (Olech, 2004), od dawna niezbierany. Po ewentualnym odnalezieniu nowych stanowisk powinien być wpisany na odpowiednią regionalną listę gatunków ściśle chronionych.

Bryoria nadvornikiana (Gyeln.) Brodo & D. Hawksw. – włostka Nadvornika – CH; EN. Gatunek borealno-górski, znany z półkuli północnej, pojedyncze stanowiska ma w Himalajach oraz w Afryce, w masywie Kilimandżaro. W Polsce znaleziony wyłącznie w górach, aktualne stanowiska ma w Gorcach (Czarnota, 2001), Bieszczadach (Kościelniak, 2013) i Tatrach (Bielczyk, 1999). Podany także w 2014 r. z Parku Narodowego „Bory Tucholskie” (Porosty Parku Narodowego „Bory Tucholskie”, 2014). Stanowiska w Śnieżniku Kłodzkim nie zostały potwierdzone współcześnie (Szczepańska, 2008a). Porost zagrożony, ale jego wszystkie współczesne stanowiska znajdują się na terenie parków narodowych, w związku z tym nie ma potrzeby wpisywać go na listy gatunków chronionych.

Bryoria smithii (Du Rietz.) Brodo & D. Hawksw. – włostka Smitha – CH; CR (RE). Podawany głównie z Europy, ale ma pojedyncze stanowiska w Azji i na Nowej Gwinei. W Polsce znany tylko z kilku historycznych notowań na Pojezierzu Olsztyńskim, w Puszczy Białowieskiej, w Bieszczadach oraz w Tatrach (Fałtynowicz, 2003). Od wielu lat nieodszukany, chociaż odnalezienie go jest prawdopodobne. Gatunek przypuszczalnie wymarł na terenie kraju, ale ze względu na trudności w oznaczaniu mógł zostać przeoczony. Porost zagrożony, w przypadku pojawienia się nowych stanowisk powinien być wzięty w regionie pod ochronę ścisłą.

Bryoria sophiae (Motyka) Bystrek – włostka Zofii – CH; CR. Znany z Tatr i Lubelszczyzny (Motyka, 1962), a ostatnio podany z Pojezierza Krajeńskiego (Gruszka & Lipnicki, 2019). Pozycja taksonomiczna niejasna, jest to być może postać B. fuscescens. Do czasu wyjaśnienia pozycji taksonomicznej powinien być na liście gatunków chronionych w województwie kujawsko-pomorskim.

Bryoria tatarkiewiczii (Bystrek) Bystrek – włostka Tatarkiewicza – CH; CR. Gatunek o niepewnej pozycji taksonomicznej, podawany z Karpat i Borów Tucholskich (Bielczyk, 1986; Bystrek, 1975; Fałtynowicz, 1980, 2003; Kościelniak, 2013; Wójciak, 1998). Stopień zagrożenia trudny do oceny. Do czasu wyjaśnienia pozycji taksonomicznej powinien być na liście gatunków chronionych w województwach kujawsko-pomorskim, lubelskim i małopolskim.

Bryoria tatrica (Motyka) Bystrek – włostka tatrzańska – CH; RE. Bardzo rzadki gatunek, znany tylko z kilku stanowisk na świecie (Francja, Kaukaz i Tatry – por. Motyka, 1962). W Polsce uznany za wymarły, być może odnajdzie się w Tatrach. Nie powinien być uwzględniany na liście gatunków chronionych.

Cetraria ericetorum Opiz – płucnica kędzierzawa – CH; NT. Rozpowszechniony w Europie, Ameryce Płn. i Japonii, pojedyncze stanowiska ma w Azji, Ameryce Płd. oraz na Nowej Zelandii („Cetraria ericetorum”, 2021). W Polsce częsty (Fałtynowicz, 2003), niezagrożony, ale ze względu na zanik odpowiadających mu siedlisk i bardzo duże podobieństwo do C. islandica wymaga ochrony częściowej w skali kraju (bez możliwości zbioru na potrzeby przemysłu farmaceutycznego i kosmetycznego).

Cetraria islandica (L.) Ach. – płucnica islandzka – CHcz; VU. Kosmopolityczny, nie ma stanowisk tylko w Afryce („Cetraria islandica”, 2021). W Polsce częsty na niżu i w górach, miejscami pospolity i masowo rosnący (np. w Borach Tucholskich – por. Zarabska-Bożejewicz et al., 2015). Zagrożony z jednej strony przez zbieraczy z powodu właściwości leczniczych, a z drugiej ze względu na zanik odpowiadających mu siedlisk; w niektórych regionach już mocno wyeksploatowany (np. Kielecczyzna – por. Toborowicz, 1975). Wymaga ochrony częściowej (bez możliwości zbioru na potrzeby przemysłu farmaceutycznego i kosmetycznego) na terenie całego kraju.

Cetraria muricata (Ach.) Eckfeldt – płucnica darenkowa – CHcz; NT. Rozpowszechniony w Europie i Ameryce Płn., pojedyncze stanowiska ma w Ameryce Płd. i na Nowej Zelandii („Cetraria muricata”, 2021). W Polsce dość rzadko notowany, zapewne słabo wyróżniany i mylony z C. aculeata, podawany z wydm nadmorskich i z rozproszonych stanowisk w głębi kraju oraz w górach (Fałtynowicz, 2003; Kossowska, 2009). Ostatnio podany z wrzosowiska w zachodniej części kraju (Wieczorek & Łysko, 2017) i z kilku stanowisk w północno-wschodniej Polsce (Cieśliński, 2003a). Gatunek niezagrożony bezpośrednio przez człowieka, ale jego siedliska giną w wyniku niszczenia i eutrofizacji. Nie powinien być umieszczany na liście gatunków chronionych.

Cetraria pinastri (Scop.) Ach. [Vulpicida pinastri (Scop.) J. E. Mattson & M. J. Lai] – płucnica jaskrawa – CHcz; NT. Przeniesiony do rodzaju Cetraria (Divakar et al., 2017). Pospolity na półkuli północnej („Vulpicida pinastri”, 2021). Bardzo częsty w kraju (np. Cieśliński, 2003a; Fałtynowicz, 1992, 2003; Tobolewski & Kupczyk, 1976), ale większość populacji składa się z niewielkiej liczby osobników. Płucnica jaskrawa ma drobne plechy, które zazwyczaj rosną u nasady pni drzew, dlatego jest trudna do zauważenia w terenie i zapewne często pomijana. Gatunek nie jest zagrożony w skali kraju; powinien być wyjęty spod ochrony gatunkowej.

Cetraria sepincola (Ehrh.) Ach. – płucnica płotowa – CH; EN. Rozpowszechniony w Europie i Ameryce Płn., rozproszone stanowiska ma w Azji, a pojedyncze na południowych krańcach Ameryki Płd. („Cetraria sepincola”, 2021). Występuje na licznych stanowiskach w całym kraju (Tobolewski & Kupczyk, 1976); pospolity w części północno-wschodniej (Cieśliński, 2003a), rzadszy w Karpatach (np. Kościelniak, 2013). Jest to jeden z niewielu makroporostów, który w Polsce niżowej zmniejsza swoją liczebność i jego kategoria zagrożenia odpowiada rzeczywistości; być może przyczyną jest eutrofizacja siedlisk, zwłaszcza przez pyły zawarte w powietrzu atmosferycznym – płucnica płotowa jest epifitem drzew o korze kwaśnej i ubogiej, zwłaszcza brzóz. Gatunek jest jeszcze licznie obecny w Tatrach, zwłaszcza w piętrze kosodrzewiny (Węgrzyn, 2009). Ochrona gatunkowa nie jest dobrym rozwiązaniem dla tego porostu, a ochrona siedlisk – wobec ciągłego wzrostu zapylenia – niemożliwa. Może być włączany do list gatunków chronionych ściśle bądź częściowo w większości województw, ale pozytywnych efektów tej ochrony nie należy się spodziewać.

Cetrelia cetrarioides (Delise) W. L. Culb. & C. F. Culb. – nibypłucnik dyskretny – CH; EN. Kosmopolityczny, ale większość stanowisk ma na półkuli północnej. W Polsce rośnie głównie na południowym wschodzie (Kukwa et al., 2012), pospolity w Bieszczadach i w Puszczy Białowieskiej. Liczne stanowiska znajdują się na terenach chronionych – w parkach narodowych: Bieszczadzkim, Tatrzańskim, Gorczańskim, Babiogórskim i Białowieskim. Kategoria zagrożenia w czerwonej liście zawyżona, ale gatunek zagrożony i populacje poza parkami narodowymi wymagają ochrony ścisłej na terenie całego kraju.

Cetrelia chicitae (W. L. Culb.) W. L. Culb. & C. F. Culb. – nibypłucnik Chicity – CH. Występuje na półkuli północnej, wszędzie dosyć rzadko. W Polsce ma tylko 6 stanowisk (Kukwa et al., 2012), aktualne – tylko w Puszczy Białowieskiej. Być może rośnie też w Bieszczadach. Gatunek silnie zagrożony, wymaga ochrony ścisłej, obecnie tylko w województwie podlaskim.

Cetrelia monachorum (Zahlbr.) W. L. Culb. & C. F. Culb. – nibypłucnik klasztorny – CH. Kosmopolityczny, w Polsce rośnie głównie na południu i we wschodniej części, rozproszone stanowiska ma w Beskidach, Tatrach, Gorcach, Bieszczadach oraz w Puszczach: Białowieskiej, Knyszyńskiej i Augustowskiej (Kukwa et al., 2012). Gatunek zagrożony, wymaga ochrony ścisłej w całym kraju.

Cetrelia olivetorum (Nyl.) W. L. Culb. & C. F. Culb. – nibypłucnik wątpliwy – CH; EN. Występuje głównie na półkuli północnej, podawany także z Australii oraz Indonezji („Cetrelia olivetorum”, 2021). W Polsce notowany z licznych stanowisk, ale większość z nich znajdowano ponad 50 lat temu. Aktualne dane są tylko z niespełna 30 miejsc, m.in. z Pojezierza Olsztyńskiego, Puszcz: Boreckiej, Knyszyńskiej, Augustowskiej, Kozienickiej i Sandomierskiej, a także z Bieszczadów (Kukwa et al., 2012). Znaleziony ostatnio w Górach Stołowych (Dimos-Zych, 2013). Porost zagrożony, wymaga ochrony ścisłej na obszarze całego kraju.

Chrysothrix candelaris (Ach.) J. R. Laundon – złociszek jaskrawy – CH; CR. Gatunek kosmopolityczny („Chrysothrix candelaris”, 2021). W Polsce podawany ze wszystkich regionów, rośnie głównie w obrębie większych kompleksów leśnych, masowo w Puszczy Białowieskiej, dość częsty na Pomorzu Zachodnim, w Puszczy Augustowskiej, na Mazurach, Wysoczyźnie Elbląskiej, w środkowej części kraju oraz na Lubelszczyźnie, nierzadki jest również na Kaszubach (Olszewska et al., 2014). Podany z zachodniej Polski (Grochowski, 2002), ostatnio znaleziony też w Górach Stołowych (Dimos-Zych, 2013) i w Karkonoszach (Kossowska et al., 2018). Ma także stanowiska na siedliskach antropogenicznych, np. w Poznaniu (Kepel, 1999) i we wsi Sulechówko koło Sianowa (Fałtynowicz, 2016). Obecna kategoria zagrożenia zawyżona; w skali kraju gatunek nie jest zagrożony, co najwyżej powinien znajdować się na niektórych listach regionalnych jako chroniony częściowo lub (rzadziej) ściśle. Ochronie powinny podlegać siedliska, czyli stare drzewa.

Cladonia arbuscula (Wallr.) Flot. em. Ruoss – chrobotek leśny – CHcz. Porost o rozmieszczeniu cyrkumpolarnym, pospolity w całej Polsce. W skali kraju niezagrożony; potencjalne zagrożenie zbieractwem w celach ozdobnych jest znikome. Niebezpieczna dla taksonu (jak i dla innych naziemnych porostów wymagających ubogich, kwaśnych gleb) jest postępująca eutrofizacja, w wyniku czego zanikają bory chrobotkowe oraz ubogie wrzosowiska i murawy, będące głównymi siedliskami gatunku. Mało zagrożoną ostoją zarówno tego porostu, jak i innych naziemnych porostów o podobnej skali ekologicznej są w tej chwili szare wydmy nadmorskie, które są chronione jako własność urzędów morskich, a także w obu nadmorskich parkach narodowych. Nie powinien znajdować się na liście gatunków chronionych.

Cladonia ciliata (Stirt.) Harm. – chrobotek smukły – CHcz. Kosmopolityczny; dość częsty w północno-zachodniej części kraju, szczególnie wzdłuż brzegu morza, na pozostałym obszarze rzadki (Fałtynowicz, 2003). W kraju niezagrożony. Nie powinien podlegać ochronie gatunkowej w skali kraju, ale w niektórych regionach, poza Pomorzem Zachodnim, pożądana byłaby ochrona częściowa.

Cladonia incrassata Flörke – chrobotek zgrubiały – CH; EN. Rozpowszechniony w Europie i Ameryce Płn. w zasięgu klimatu oceanicznego, ale pojedyncze stanowiska znane są też z Japonii i z Afryki Południowej („Cladonia incrassata”, 2021). W Polsce bardzo rzadki, rosnący zwykle na murszu na zdegradowanych torfowiskach wysokich, głównie na Pomorzu Zachodnim oraz na Podlasiu (w Puszczy Białowieskiej i na jej obrzeżach). Oderwane, pojedyncze stanowiska ma na Podhalu i w Kotlinie Sandomierskiej (Kukwa, 2005). W XIX w. podawany z innych regionów (Sudety, Mazury – por. Fałtynowicz, 2003), ale brak jest dokumentacji zielnikowej. Gatunek silnie zagrożony w wyniku nadmiernego osuszania jego siedlisk. Jak w przypadku większości gatunków, należy chronić siedliska, ponieważ sama ochrona gatunkowa będzie nieskuteczna, ale porost powinien znajdować się na listach gatunków chronionych ściśle w województwach: podlaskim, warmińsko-mazurskim, pomorskim, zachodniopomorskim, kujawsko-pomorskim oraz małopolskim.

Cladonia portentosa (Dufour) Coem. – chrobotek najeżony – CHcz. Znany z Europy i Ameryki Płn. gatunek subatlantycki. Pospolity w strefie przymorskiej i na zachodzie kraju, częsty w Borach Tucholskich i w Puszczy Noteckiej, rzadki na pozostałym obszarze (Fałtynowicz, 1992, 2003). Gatunek niezagrożony. Nie powinien podlegać ochronie gatunkowej w skali kraju, ale poza Pomorzem Zachodnim pożądana byłaby ochrona częściowa.

Cladonia rangiferina (L.) Weber – chrobotek reniferowy – CHcz. Kosmopolityczny, pospolity, ale populacje zmniejszają się ze względu na eutrofizację siedlisk i podłoży. W skali kraju niezagrożony. Nie powinien podlegać ochronie gatunkowej.

Cladonia stellaris (Opiz) Pouzar & Vĕzda – chrobotek alpejski – CH; EN. Kosmopolityczny („Cladonia stellaris”, 2021), w niektórych regionach rosnący masowo (np. Syberia, Skandynawia, Kanada, Ałtaj). W Polsce podawany z rozproszonych stanowisk (Cieśliński, 2003a; Fałtynowicz, 1992, 2003; Kolanko, 2013; Tobolewski & Kupczyk, 1977). Słabo zagrożony; okazy krajowe są małe i nie są atrakcyjne dla zbieraczy. Powinien być umieszczony na listach gatunków częściowo chronionych w tych regionach, gdzie ma aktualne stanowiska.

Cladonia stygia (Fr.) Ruoss – chrobotek czarniawy – CH. Rozpowszechniony na półkuli północnej, głównie w strefie borealnej i w górach, znany też z pojedynczych stanowisk w południowej części Ameryki Płd. („Cladonia stygia”, 2021). W Polsce notowany w górach, na Kielecczyźnie oraz w Borach Tucholskich i na Pojezierzu Kaszubskim (np. Olech, 2004; Oset et al., 2008). Porost o słabo rozpoznanym rozmieszczeniu w Polsce, stopień zagrożenia trudny do oceny, największym zagrożeniem na niżu może być osuszanie torfowisk. Powinien być umieszczony na niektórych regionalnych listach gatunków częściowo chronionych.

Collema flaccidum (Ach.) Ach. – galaretnica sztywna – CH; EN. Występuje głównie na półkuli północnej, w Europie i Ameryce Płn., ale ma również pojedyncze stanowiska w Azji, Australii i Nowej Zelandii („Collema flaccidum”, 2021). U nas rośnie w górach i na północy. Ciągle bogate stanowiska ma na Pobrzeżu Kaszubskim, w Beskidach i w Bieszczadach, a także na Suwalszczyźnie (Fałtynowicz, 1999a), podany również z Gorców (Czarnota, 2001) i z Gór Stołowych (Dimos-Zych, 2013). Prawdopodobnie zanikł w Karkonoszach i w Śnieżniku Kłodzkim (Kossowska, 2006; Szczepańska, 2008a). Gatunek zagrożony, ale trudny do ochrony, zwłaszcza na stanowiskach niżowych, gdzie jego przetrwanie zależy od jakości wody. Ochronę gatunku w pewien sposób zapewniają parki narodowe (Stołowogórski, Bieszczadzki, Gorczański i być może Tatrzański, chociaż stanowiska w nim wymagają weryfikacji) oraz rezerwaty na północy kraju („Głazowisko Bachanowskie” i „Dolina Zagórskiej Strugi”). Wymaga ochrony i należy go wpisać na krajową listę gatunków ściśle chronionych.

Collema nigrescens (Huds.) DC. – galaretnica czarniawa – CH; EN. Kosmopolityczny, znany głównie z Europy i Ameryki Płn., ale pojedyncze stanowiska ma na pozostałych kontynentach, z wyjątkiem Australii i Antarktydy („Collema nigrescens”, 2021). W Polsce rzadko notowany na południu: podawany z Tatr (Olech, 2004) i Beskidów (Nowak, 1998), gdzie być może dalej występuje, chociaż nie został potwierdzony przez Bielczyk (2004). Aktualne stanowisko ma w Bieszczadzkim Parku Narodowym, skąd był podany przez Glanca i Tobolewskiego (1960) i potwierdzony przez Kościelniaka (2013). W Karkonoszach notowany w XIX w. (Stein, 1879), ale niepotwierdzony i prawdopodobieństwo jego dalszego występowania w tych górach jest znikome. Gatunek bardzo rzadki i skrajnie zagrożony, powinien być wpisany na odpowiednią regionalną listę gatunków chronionych ściśle i strefowo po odnalezieniu jego stanowisk poza parkami narodowymi.

Dolichousnea longissima (Ach.) Articus – nitecznik najdłuższy (Usnea longissima Ach.) – CH; RE. Gatunek o zasięgu wokółbiegunowym na półkuli północnej, głównie w strefie borealnej i w lasach górskich, chociaż notowany był również na niżu środkowej Europy. W kraju znany głównie z gór, ale podawany też z Mazur, Puszczy Boreckiej oraz Puszczy Białowieskiej; w tym ostatnim kompleksie leśnym rósł jeszcze w latach 50. XX w. (Fałtynowicz, 2003). Uznany za wymarły, ale możliwy do odnalezienia, zwłaszcza w Tatrach i w Bieszczadach. W przypadku odszukania, każde stanowisko powinno być objęte ochroną strefową.

Evernia divaricata (L.) Ach. – mąkla rozłożysta – CH; CR. Znany z półkuli północnej, jedno stanowisko znaleziono w Nowej Zelandii („Evernia divaricata”, 2021). W Polsce bardzo rzadki, spotykany głównie w Tatrach, Puszczy Białowieskiej, Pieninach oraz w Bieszczadach (Cieśliński, 2003a; Fałtynowicz, 2003; Flakus, 2014; Kościelniak, 2010b, 2013), w dobrze zachowanych ekosystemach leśnych, ale ostatnio znaleziony też na Dolnym Śląsku, w lasach gospodarczych w nadleśnictwie Oleśnica oraz licznie w Górach Izerskich i w Sudetach Środkowych (Fałtynowicz, mat. npbl; Smoczyk, 2013). Porost zagrożony, o niewielkiej liczbie znanych stanowisk, zasługuje na ochronę ścisłą w województwach dolnośląskim, podkarpackim i podlaskim. Pojawianie się nowych stanowisk na Dolnym Śląsku, na obszarach tzw. klęski ekologicznej, może świadczyć o rekolonizacji – wymaga monitoringu.

Evernia mesomorpha Nyl. – mąkla odmienna – CH; CR. Bardzo rozpowszechniony na półkuli północnej („Evernia mesomorpha”, 2021). W Polsce notowany z rozproszonych stanowisk w wielu miejscach, obecnie rzadki w południowej i wschodniej części (Puszcza Augustowska, Lubelszczyzna – por. Fałtynowicz, 2003). Stopień zagrożenia jest trudny do oceny, gdyż gatunek jest prawdopodobnie przeoczany (mylony z pospolitą E. prunastri). Powinien być chroniony ściśle we wschodniej Polsce.

Flavoparmelia caperata (L.) Hale – żółtlica chropowata – CHcz; EN. Kosmopolityczny, nie ma go tylko w Australii. W kraju bardzo częsty (Tobolewski, 1983); w ostatnich latach rozprzestrzenia się i zanotowano jego nowe, liczne stanowiska w północnej Polsce (Fałtynowicz et al., in press). Pojawia się nawet w dużych miastach – Poznaniu (Kepel, 1999) i Wrocławiu (Kossowska, mat. npbl.). Kategoria zagrożenia jest zdecydowanie zawyżona, w rzeczywistości należałoby gatunek usunąć z krajowej czerwonej listy. Na liście gatunków częściowo chronionych powinien być co najwyżej w niektórych województwach (np. w warmińsko-mazurskim i podlaskim).

Flavoplaca marina (Wedd.) Arup, Frödén & Søchting [Caloplaca marina (Wedd.) Zahlbr.] – namurnik morski – CH; EN. Ma liczne stanowiska w Europie i na zachodnich wybrzeżach Ameryki Płn., podawany też z Japonii, Australii, Południowej Afryki i Wysp Kanaryjskich („Caloplaca marina”, 2021). Na polskim wybrzeżu Bałtyku znany z kilku stanowisk, występuje masowo na kamieniach na plaży w Wolińskim Parku Narodowym, gdzie od kilku lat zwiększa liczebność populacji (obserwuję to stanowisko od ponad 30 lat). Gatunek nie jest zagrożony przez człowieka, jedyne niebezpieczeństwo stwarzają dla niego siły natury (sztormy przewracające i zabierające część głazów). Nie ma potrzeby umieszczać go na liście gatunków chronionych.

Flavopunctelia flaventior (Stirt) Hale – zeżyca seledynowa – CH; EN. Kosmopolityczny, nie występuje tylko w Australii („Flavopunctelia flaventior”, 2021). Rzadko notowany w Karpatach i na Lubelszczyźnie (Fałtynowicz, 2003). Aktualnie ma stanowiska jedynie na Podkarpaciu (Kościelniak, 2004, 2013), może odnajdzie się także w Tatrach, skąd był podawany kilkadziesiąt lat temu (Olech, 2004). Gatunek bardzo silnie zagrożony, powinien być objęty ochroną ścisłą i strefową, obecnie chroniony tylko w województwie podkarpackim.

Gyalolechia bracteata (Hoffm.) A. Massal. [Fulgensia bracteata (Hoffm.) Räsänen] – jaskrotka brodawkowata – CH; VU. Gatunek borealny, o licznych stanowiskach w Europie Środkowej, Skandynawii, Ameryce Płn., na Grenlandii oraz Spitsbergenie („Gyalolechia bracteata”, 2021), podany także z Chin (Wei, 1991). W Polsce ma wiele notowań z Niecki Nidziańskiej, Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, Wyżyny Sandomierskiej, Pienin oraz Tatr Zachodnich (Kiszka, 2000; Tobolewski, 1980). Silnie zagrożony, podobnie jak inne porosty z muraw kserotermicznych, w wyniku dewastacji siedlisk, których ochrona może powstrzymać zanikanie jego stanowisk. Ochrona gatunkowa bez równoczesnej ochrony siedliskowej będzie iluzoryczna, ale powinien być na liście gatunków ściśle chronionych w województwach świętokrzyskim i małopolskim.

Gyalolechia fulgens (Sw.) Søchting, Frödén & Arup [Fulgensia fulgens (Sw.) Elenkin] – jaskrotka jasna – CH; CR. Ma najwięcej stanowisk w Europie, ale znany jest również z Ameryki Płn., Australii, Nowej Zelandii, podany także z Uralu („Gyalolechia fulgens”, 2021). W Polsce wyjątkowo rzadki, znany tylko z jej zachodniej części, z doliny Dolnej Odry, gdzie był zbierany na początku lat 70. XX w. i potwierdzony potem przez Grochowskiego (2002). Aktualne stanowisko ze starego kamieniołomu we wschodnich Sudetach oraz z Gór Kaczawskich podała również Kossowska (2003, 2008), a z Pienin zanotował go Kiszka (2000). Gatunek silnie zagrożony w wyniku zaniku i dewastacji jego siedlisk, których ochrona może powstrzymać zanikanie stanowisk tego i innych taksonów o podobnych wymaganiach siedliskowych. Ochrona gatunkowa będzie iluzoryczna bez równoczesnej ochrony siedlisk. Powinien być ściśle chroniony w województwie dolnośląskim i zachodniopomorskim.

Heterodermia speciosa (Wulfen) Trevis. – turzynka okazała – CH; CR(RE). Kosmopolityczny, najczęściej notowany w Ameryce Płn. i w Australii („Heterodermia speciosa”, 2021). W Polsce podawany tylko z Karpat i z Gór Świętokrzyskich, gdzie współcześnie nie został potwierdzony (Kościelniak, 2013; Łubek, 2007). Z Bieszczadów notowany z licznych stanowisk przez Glanca i Tobolewskiego (1960), ale niepotwierdzony przez Kościelniaka (2013). Gatunek można uznać za wymarły na obszarze Polski; jest spore prawdopodobieństwo odnalezienia go na Podkarpaciu i w takim przypadku powinien być chroniony ściśle i strefowo.

Hypogymnia austerodes (Nyl.) Räsänen – pustułka brunatniejąca – CH; CR. Znany ze strefy borealnej i gór na półkuli północnej („Hypogymnia austerodes”, 2021). W kraju podany tylko z Tatr i Beskidów Zachodnich (Fałtynowicz, 2003); aktualne stanowiska ma tylko w tych ostatnich (Bielczyk, 1986). Stanowisko z Karkonoszy (Kossowska, 2006) jest niepewne. Gatunek zagrożony, powinien być chroniony ściśle i strefowo w województwie małopolskim, a w przypadku znalezienia nowych lokalizacji wpisany na odpowiednią listę regionalną.

Hypogymnia bitteri (Lynge) Ahti – pustułka Bittera – CH; EN. Kosmopolityczny, najwięcej stanowisk ma w strefie borealnej w Europie i Ameryce Płn., nienotowany z Australii („Hypogymnia bitteri”, 2021). W Polsce znany tylko z Karpat, aktualne stanowiska ma w Bieszczadach Niskich (Kościelniak, 2004) i Tatrach (Olech, 2004). Gatunek silnie zagrożony; stanowisko w Michniowcu (podkarpackie), jeśli jeszcze istnieje, powinno być objęte ochroną strefową.

Hypogymnia farinacea Zopf – pustułka oprószona – CH; VU. Gatunek europejski z nielicznymi stanowiskami w Azji i Ameryce Płn. („Hypogymnia farinacea”, 2021). W Polsce dosyć częsty w Karpatach, Sudetach, na Pomorzu Zachodnim i w Lubuskiem (Tobolewski & Kupczyk, 1976), ma liczne stanowiska w części północno-wschodniej (Cieśliński, 2003a; Kubiak, 2002), w pozostałych regionach rzadki, ale w ostatnich latach znajdowany na nowych stanowiskach (por. np. Dimos-Zych, 2013; Juźwin et al., 2012; Zarabska-Bożejewicz, 2018). Porost łatwy do pomylenia przede wszystkim z pospolitą Hypogymnia physodes. Gatunek niezagrożony w skali kraju, ale w niektórych województwach powinien być włączony na listę gatunków częściowo chronionych.

Hypogymnia tubulosa (Schaer.) Hav. – pustułka rurkowata – CHcz. Znany z półkuli północnej i ze stanowiska na Kilimandżaro w Afryce („Hypogymnia tubulosa”, 2021). Pospolity w wielu regionach Polski (Tobolewski, 1979), a w ostatnich kilkunastu latach wykazuje wyraźną ekspansję i jest jednym z gatunków najsilniej rekolonizujących nasz kraj (Fałtynowicz et al., in press). Nie jest zagrożony i nie powinien być wpisywany nawet na regionalne listy gatunków chronionych.

Hypogymnia vittata (Ach.) Parr. – pustułka rozdęta – CH; CR. Znany głównie z Europy i Ameryki Płn., rozproszone stanowiska ma w Azji, pojedyncze w Indonezji, Papui-Nowej Gwinei oraz w RPA („Hypogymnia vittata”, 2021). Z kraju podany z wielu stanowisk w Sudetach i Karpatach (Fałtynowicz, 2003), ale aktualne ma tylko w Karpatach: w Tatrach (Flakus, 2007; Węgrzyn, 2009), Gorcach (Czarnota, 2001, 2010), Bieszczadach (Kościelniak, 2013) i Beskidzie Sądeckim (Śliwa, 1998). Podawany z Puszczy Białowieskiej przez Krawca (1938); stanowisko jest udokumentowane okazem zielnikowym, ale współcześnie nie zostało potwierdzone (por. Cieśliński, 2003a). Większość populacji jest chroniona w parkach narodowych, więc gatunek można uznać za słabo zagrożony; ochrony częściowej wymaga w województwach małopolskim i podkarpackim, gdzie był notowany poza obszarami chronionymi.

Hypotrachyna afrorevoluta (Krog & Swinscow) Krog & Swinscow – przystrumycznik dziwlikowy – CH. Kosmopolityczny, w Polsce znany z rozproszonych stanowisk na północy i południu, ale rozmieszczenie wymaga dalszych studiów, gdyż gatunek został niedawno wyróżniony i jest słabo odróżniany od H. revoluta (Flakus & Kukwa, 2009). Porost prawdopodobnie słabo zagrożony, powinien być częściowo chroniony w niektórych regionach.

Hypotrachyna revoluta (Flörke) Hale – przystrumycznik pustułkowy – CH; EN. Kosmopolityczny („Hypotrachyna revoluta”, 2021), w Polsce, w różnych częściach, rzadko notowany (Tobolewski, 1979), przypuszczalnie pomijany, ponieważ jest trudny do zauważenia i łatwy do pomylenia z Hypogymnia physodes lub z Parmelia sulcata. Wiele dotychczasowych stanowisk należy zapewne do H. afrorevoluta. Ostatnio znajdowany licznie w północno-wschodniej części kraju (Bystrek & Kolanko, 2000; Cieśliński, 2003a; Motiejūnaitė & Fałtynowicz, 2005; Zalewska, 2012; Zalewska et al., 2004), w Słowińskim Parku Narodowym (Fałtynowicz, mat. npbl.) i w Bieszczadach (Kościelniak, 2013). Gatunek słabo zagrożony, powinien być częściowo chroniony w niektórych regionach. Wymaga studiów i weryfikacji stanowisk w kontekście dużego podobieństwa do niedawno wyróżnionej H. afrorevoluta (por. Flakus & Kukwa, 2009).

Icmadophila ericetorum (L.) Zahlbr. – czasznik modrozielony – CH; EN. Gatunek o szerokim rozmieszczeniu, głównie na półkuli północnej, podany też z Indonezji, Nowej Zelandii i Australii („Icmadophila ericetorum”, 2021). W Polsce spotykany głównie w górach, ale ma też pojedyncze stanowiska na niżu (Cieśliński, 2003a; Czarnota, 2001; Dimos-Zych, 2013; Fałtynowicz, 1986, 1988; Kościelniak, 2013; Lipnicki, 1986; Szczepańska, 2008a; Tobolewski, 1979; Węgrzyn, 2009). W ostatnich latach obserwuje się zanik stanowisk w Puszczy Białowieskiej (Cieśliński & Łubek, 2009). Gatunek w skali kraju niezagrożony, chroniony w parkach narodowych: Karkonoskim, Gór Stołowych, Gorczańskim, Babiogórskim, Tatrzańskim, Białowieskim i Bieszczadzkim. Obejmowanie go ochroną gatunkową jest zbędne, tym bardziej że często jest obecny tylko w jednym z przemijających etapów sukcesji, np. na murszejących kłodach.

Imshaugia aleurites (Ach.) S. L. F. Meyer – popielak pylasty – CHcz. Kosmopolityczny, ale nie występuje w Ameryce Płd. („Imshaugia aleurites”, 2021). W Polsce częsty, a na północy kraju pospolity (Fałtynowicz, 2003). W skali kraju niezagrożony, nie ma potrzeby wprowadzania go na listy gatunków chronionych.

Leptogium cyanescens (Rabenh.) Körb. – pakość galaretowata – CH; VU. Kosmopolityczny, częsty na wszystkich kontynentach (z wyjątkiem Antarktydy) („Leptogium cyanescens”, 2021). Bardzo rzadki w Polsce, podawany z Sudetów, Tatr i Bieszczadów (Fałtynowicz, 2003; Kościelniak, 2013). W Sudetach nieodnaleziony ponownie (Szczepańska, 2008a), chroniony na 10 stanowiskach w Bieszczadzkim Parku Narodowym. Jeśli odnajdzie się poza parkami, to powinien znaleźć się na regionalnych listach gatunków ściśle chronionych.

Leptogium saturninum (Dicks.) Nyl. – pakość pilśniowata – CH; EN. Znany z półkuli północnej, ale pojedyncze stanowiska ma również w Ameryce Płd. i Australii („Leptogium saturninum”, 2021). W Polsce bardzo rzadki, notowany z gór, Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, Lubelszczyzny, Mazur i Puszczy Białowieskiej (Cieśliński, 2003a; Fałtynowicz, 2003; Kossowska, 2006). Aktualne stanowisko jest tylko w Bieszczadach (Kościelniak, 2013). Porost zagrożony, powinien być ściśle i strefowo chroniony po ewentualnym odnalezieniu jego stanowisk poza parkiem narodowym.

Lobaria amplissima (Scop.) Forssell – granicznik tarczowy – CH. Kosmopolityczny, nie- podawany tylko z Ameryki Płd. W Polsce znaleziony na 9 stanowiskach na terenie Białowieskiego Parku Narodowego, głównie w rezerwacie ścisłym (Kukwa et al., 2008; Zalewska & Bohdan, 2012); wcześniej podawany z tego terenu jako L. virens (Cieśliński, 2003a; Cieśliński & Tobolewski, 1988), do którego jest bardzo podobny. Gatunek w skali kraju silnie zagrożony, ale aktualnie występuje tylko w jednym parku narodowym; w przypadku odnalezienia poza granicami parku, powinien trafić na regionalną listę i być objęty ochroną ścisłą i strefową.

Lobaria pulmonaria (L.) Hoffm. – granicznik płucnik – CH; EN. Kosmopolityczny, nie ma go tylko w Australii; najwięcej stanowisk znajduje się w Europie i Ameryce Płn., liczny także w Azji i w Południowej Afryce („Lobaria pulmonaria”, 2021). Występuje w całej Polsce, ale na większości obszaru jest bardzo rzadki; liczniej tylko na Mazurach, Podlasiu i w Bieszczadach. Dokładne dane o występowaniu granicznika płucnika podają m.in. Ryś (2005) i Fałtynowicz (2003). W skali kraju porost słabo zagrożony, spotyka się go na tysiącach drzew w lasach państwowych oraz na setkach w parkach narodowych i rezerwatach. Porost będący „ikoną” ochrony porostów w kraju ze względu na urodę, łatwość zaobserwowania jego plech i bezdyskusyjną identyfikację. Uważany za gatunek parasolowy, ponieważ rośnie głównie w starych, w niewielkim stopniu zaburzonych lasach, więc często towarzyszą mu inne rzadkie gatunki porostów o podobnych wymaganiach ekologicznych; rosną one jednak również w wielu miejscach, gdzie granicznik płucnik nie występuje. Liczne fakty pokazują, że gatunek nie jest aż tak stenotopowy, jak się powszechnie uważa i potrafi w pewnym zakresie przystosować się do zmian warunków siedliskowych; jednym z dowodów na to są utrzymujące się od wielu lat populacje L. pulmonaria na odsłoniętych drzewach w Puszczy Boreckiej, Puszczy Piskiej oraz w Wigierskim Parku Narodowym (obserwacje autora oraz inf. ustna A. Rysia z roku 2013). Konieczne są badania nad ekologią granicznika płucnika w naszym kraju i oceną jego skali ekologicznej. Opieranie się w ochronie tego taksonu na obserwacjach prowadzonych w innych krajach jest niepoprawne i prowadzi do błędnych wniosków. Ochrona tego gatunku jest obecnie zbyt restrykcyjna i nie odpowiada liczebności jego populacji w kraju, zwłaszcza w północno- i południowo-wschodniej części, nie uwzględnia również faktu, że porost ten wykazuje całkiem dużą (chociaż jeszcze nieudokumentowaną naukowo) dynamikę i na wielu stanowiskach dość intensywnie się namnaża. Do tego gatunku lichenolodzy i wiele innych osób zajmujących się ochroną przyrody podchodzi emocjonalnie, nie biorąc pod uwagę faktu, że na tak restrykcyjną ochronę (strefową) – uwzględniając proporcje w liczebności populacji i stanowisk – zasługiwałoby co najmniej kilkaset innych gatunków porostów, które mają setki stanowisk mniej. Tamte jednak nie mają tak efektownych plech i budzą zdecydowanie mniej emocji. To irracjonalne podejście do ochrony gatunkowej zdecydowanie wymaga zmiany. Lobaria pulmonaria zasługuje na ochronę gatunkową ścisłą (a może nawet strefową) w większości województw, gdzie ma pojedyncze stanowiska, ale w województwach podlaskim, warmińsko-mazurskim i podkarpackim jest porostem częstym i tam, moim zdaniem, wystarczy wpisanie go na listę gatunków chronionych częściowo.

Lobarina scrobiculata (Scop.) Cromb. [Lobaria scrobiculata (Scop.) DC.] – tarczyna przygraniczna – CH; CR. Szeroko rozpowszechniony na półkuli północnej, znany też z licznych stanowisk w Australii („Lobaria scrobiculata”, 2021). W Polsce podawany z wielu miejsc, na których już nie występuje, głównie z gór i północnej części kraju (Fałtynowicz, 2003). Aktualnie rośnie tylko w Puszczy Białowieskiej. W 1960 r. Glanc i Tobolewski podawali jedno stanowisko z Bieszczadów, opatrując je dopiskiem „bardzo nielicznie”; Kościelniak (2013) nie odszukał tego gatunku, który najprawdopodobniej tam wyginął. Stanowiska w Karkonoszach pochodzą z połowy XIX w. (Kossowska, 2006), z tego samego okresu są notowania z Polski północnej (Fałtynowicz, 2003). W Tatrach gatunek ten widziano 100 lat temu (Olech, 2004). Porost skrajnie zagrożony w kraju; o okazach białowieskich Cieśliński (2003a) napisał: „drobne, szczątkowe plechy”. Takson powinien być chroniony strefowo, gdziekolwiek zostanie odnaleziony, na co jest szansa głównie na Podkarpaciu i w Tatrach.

Melanelia hepatizon (Ach.) Thell – przylepka wątrobiasta – CH. Znany ze strefy borealnej i gór półkuli północnej, ma jedno stanowisko w Argentynie („Melanelia hepatizon”, 2021). W kraju podawany z Sudetów (Karkonosze), Babiej Góry, Tatr oraz Bieszczadów (Szczepańska & Kossowska, 2017). Większość aktualnych stanowisk ma w czterech parkach narodowych. Prawdopodobieństwo odszukania go gdzie indziej jest znikome. Ochrona gatunkowa jest zbędna.

Melanelia stygia (L.) Essl. – przylepka żałobna – CH. Występuje na półkuli północnej, głównie w strefie borealnej i w górach Europy, Ameryki Płn. i Japonii („Melanelia stygia”, 2021). W Polsce rzadki, podawany z Sudetów, Babiej Góry, Tatr, Gór Świętokrzyskich i Bieszczadów; poza tymi ostatnimi wszędzie jeszcze ma istniejące stanowiska (Kościelniak, 2013; Szczepańska & Kossowska, 2017). Gatunek w skali kraju nie- zagrożony, tym bardziej że większość stanowisk ma w parkach narodowych. Nie ma potrzeby umieszczania go na listach gatunków chronionych.

Melanelixia subaurifera (Nyl.) O. Blanco & al. – przylepnik złotawy – CHcz. Znany z półkuli północnej, przede wszystkim z Europy i Ameryki Płn., ale ma też stanowisko na Ziemi Ognistej („Melanelixia subaurifera”, 2021). W Polsce dość częsty, zwłaszcza na północy, znaleziony ostatnio także w Karkonoszach (Szczepańska & Staniaszek-Kik, 2012; Żarnowiec & Staniaszek-Kik, 2009); prawdopodobnie bardziej częsty, ale mylony z pospolitą M. glabratula. Nie jest zagrożony, ale w niektórych województwach (np. w dolnośląskim, lubuskim, zachodniopomorskim, łódzkim, wielkopolskim) może być wprowadzony na listy jako chroniony częściowo.

Melanohalea elegantula (Zahlbr.) O. Blanco & al. – przylepniczka wytworna – CH; VU. Gatunek europejsko-północnoamerykański z pojedynczymi stanowiskami w Azji i Ameryce Płd. („Melanohalea elegantula”, 2021). W Polsce pospolity, podawany z licznych stanowisk na całym obszarze, szczególnie na Pomorzu Zachodnim i w Karpatach (Fałtynowicz, 2003; Tobolewski, 1983). W skali kraju niezagrożony, na listy gatunków częściowo chronionych może być wprowadzony w niektórych województwach północnych (warmińsko-mazurskie i podlaskie) i zachodnich (zachodniopomorskie, lubuskie i dolnośląskie).

Melanohalea exasperata (De Not.) O. Blanco & al. – przylepniczka szorstka – CH; CR. Gatunek europejsko-północnoamerykański, o największym skupieniu stanowisk w Skandynawii i Europie Zachodniej. Osiąga u nas wschodnią granicę zasięgu, dalej na wschód występuje na pojedynczych stanowiskach („Melanohalea exasperata”, 2021). Notowany licznie tylko na wybrzeżu Bałtyku, w Karpatach i w środkowej części kraju (Fałtynowicz, 1992; Golubkov et al., 2011; Kościelniak, 2013; Tobolewski, 1983). Ostatnio rzadko znajdowany, chociaż jest bardzo charakterystyczny; w skali kraju zagrożony, powinien być objęty ochroną ścisłą.

Melanohalea laciniatula (H. Olivier) O. Blanco & al. – przylepniczka listeczkowata – CH; EN. Znany z Europy środkowej, południowej i zachodniej, powszechny w południowej Skandynawii i na Wyspach Brytyjskich, w pozostałych regionach rzadki („Melanohalea laciniatula”, 2021). W Polsce do tej pory podawany był tylko ze stanowisk na południu kraju (Fałtynowicz, 2003), ale ostatnio znaleziono go w północnej części. Nie jest wykluczone, że zasięg tego gatunku przesuwa się na północ w związku z ocieplaniem się klimatu. Gatunek zagrożony ze względu na zanik odpowiadających mu siedlisk (powszechne wycinanie drzew przydrożnych i pojedynczo rosnących, na których u nas głównie występuje). Wymaga ochrony ścisłej w całym kraju.

Melanohalea olivacea (L.) O. Blanco & al. – przylepniczka oliwkowa – CH; CR. Pospolity w lasach strefy borealnej, zwłaszcza w Skandynawii, Rosji i Kanadzie, jedno stanowisko podano z południa Chile („Melanohalea olivacea”, 2021). W Polsce bardzo rzadki w północnej części (Tobolewski, 1981); większość stanowisk podawanych w literaturze już nie istnieje. W 2016 r. zanotowany na korze brzozy w rezerwacie Starożyn w Puszczy Augustowskiej (Matwiejuk, 2018), znaleziony też w Poznaniu (Kepel, 1999) oraz na Mierzei Sarbskiej, koło Szczecinka i koło Czarnkowa w Wielkopolsce (Tobolewski, 1980). Ostatnio podany z Polesia Lubelskiego (Wójciak & Bielak-Bielecki, 2020). Gatunek silnie zagrożony, stanowiska w Polsce są położone na południowych i zachodnich krańcach jego zasięgu. Wymaga ochrony ścisłej w regionach, w których występuje.

Menegazzia terebrata (Hoffm.) Körb. – tarczynka dziurkowana – CH; CR. Szeroko rozpowszechniony na półkuli północnej, podawany z pojedynczych stanowisk na Karaibach, w środkowej Afryce oraz w Papui-Nowej Gwinei („Menegazzia terebrata”, 2021). W Polsce znany z różnych regionów, głównie z gór, Puszczy Białowieskiej i Lubelszczyzny (Tobolewski & Kupczyk, 1976), ale obecnie częściej znajdowany tylko w południowej i wschodniej Polsce (Bieszczady, Puszcze: Augustowska, Białowieska i Knyszyńska – por. Cieśliński, 2003a; Fałtynowicz, 2003; Golubkov et al., 2011; Matwiejuk, 2018). Podany ostatnio także z Puszczy Kozienickiej (Cieśliński, 2009) i z wyspy Wolin (Wieczorek & Łysko, 2012). Gatunek zagrożony, wymaga ochrony ścisłej, mimo że większość stanowisk jest chronionych w parkach narodowych: Babiogórskim, Wolińskim, Bieszczadzkim i Białowieskim.

Montanelia disjuncta (Erichsen) Divakar & al. [Melanelia disjuncta (Erichsen) Essl.] – góralka ciemna – CH; VU. Gatunek wokółbiegunowy, rośnie głównie w strefie borealnej i w górach na półkuli północnej, ale ma również stanowiska w środkowej Afryce („Montanelia disjuncta”, 2021). Centrum rozmieszczenia w Polsce ma w Sudetach, skąd znane są liczne stanowiska, podany też z Tatr, Beskidów, Gór Świętokrzyskich i Bieszczadów (Szczepańska et al., 2015), ma także stanowiska w Gorcach (Czarnota, 2001, 2010). Wszystkie dane z niżu są błędne i dotyczą M. sorediata (Szczepańska et al., 2015). Porost w skali kraju niezagrożony, nie ma potrzeby włączać go do listy gatunków chronionych, tym bardziej że dużo stanowisk jest w pięciu parkach narodowych.

Montanelia sorediata (Ach.) Divakar & al. [Melanelia sorediata (Ach.) Goward & Ahti] – góralka sorediowa – CH. Gatunek borealno-górski, w Europie występuje głównie w Skandynawii, licznie też w Ameryce Płn. („Montanelia sorediata”, 2021). W Polsce większość stanowisk ma na niżu i w części północno-wschodniej, powszechny również w Beskidach Zachodnich i w Górach Świętokrzyskich (Szczepańska et al., 2015). Porost w skali kraju niezagrożony, nie ma potrzeby włączania go do listy gatunków chronionych, tym bardziej że wiele jego stanowisk jest na małych kamieniach rozrzuconych po polach, pastwiskach i przydrożach, w związku z czym ochrona gatunkowa byłaby iluzoryczna i nieskuteczna.

Nephroma bellum (Spreng.) Tuck. – pawężniczka gładka – CH; RE. Znany z półkuli północnej i z jednego stanowiska na południu Chile („Nephroma bellum”, 2021). W Polsce podany tylko z Sudetów i Tatr, od dawna nienotowany (Fałtynowicz, 2003). Gatunek wymarł na obszarze kraju, prawdopodobieństwo znalezienia jest niewielkie, nie ma potrzeby umieszczać go na liście gatunków chronionych. Na ewentualnie odnalezionych stanowiskach poza parkami powinien być chroniony strefowo.

Nephroma parile (Ach.) Ach. – pawężniczka sorediowa – CH; CR. Występuje głównie na półkuli północnej, w Europie i Ameryce Płn., ma też pojedyncze notowania na południowych krańcach Ameryki Płd. („Nephroma parile”, 2021). W Polsce podawany był z licznych rozproszonych stanowisk na północy i południu (por. Fałtynowicz, 2003), ale większość z nich ma walor historyczny. Obecnie licznie występuje jedynie w Bieszczadach (Kościelniak, 2012, 2013), a pojedyncze stanowiska ma w Gorcach (Czarnota, 2001) i w Puszczy Bukowej koło Szczecina (Wieczorek, 2005). Gatunek w skali kraju słabo zagrożony, ponieważ większość znanych stanowisk znajduje się na obszarze parków narodowych: Bieszczadzkiego oraz Gorczańskiego (Czarnota, 2001; Kościelniak, 2013), ale szczególnej troski wymagają pozostałe miejsca występowania. Powinien się znaleźć na liście gatunków ściśle i strefowo chronionych w województwach: zachodniopomorskim, małopolskim i podkarpackim.

Nephroma resupinatum (L.) Ach. – pawężniczka odwrócona – CH; CR (RE). Znany z półkuli północnej, głównie z Europy i Ameryki Płn., oraz z pojedynczych stanowisk w Meksyku i na Tasmanii („Nephroma resupinatum”, 2021). W kraju podawany z niewielu stanowisk w górach, a także z Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej i z Pomorza Zachodniego (Fałtynowicz, 2003). Na wszystkich stanowiskach już dawno nieodszukany; gatunek wymarł w Polsce, a prawdopodobieństwo znalezienia go w górach jest niewielkie, z wyjątkiem Bieszczadów, ponieważ jest podawany z Karpat ukraińskich (Kondratyuk et al., 1998). Nie ma potrzeby, aby umieszczać go na liście gatunków chronionych. Na ewentualnie odnalezionych stanowiskach powinien być chroniony ściśle i strefowo.

Nephromopsis chlorophylla (Willd.) Divakar, Crespo & Lumbsch [Tuckermannopsis chlorophylla (Willd.) Hale] – pawężnik brzozowy – CH; VU. Kosmopolityczny, najwięcej stanowisk ma na półkuli północnej („Tuckermannopsis chlorophylla”, 2021). W Polsce częsty lub pospolity w większości regionów (Tobolewski, 1979). Nie jest zagrożony w skali kraju i nie powinien znajdować się na liście taksonów chronionych, tym bardziej że w ostatnich latach wyraźnie się rozprzestrzenia i znacznie zwiększył liczbę stanowisk (nowe stanowiska podano w ponad 80 publikacjach po 2003 r. – por. Fałtynowicz et al., in press).

Nephromopsis laureri (Kremp.) Kurok. [Tuckneraria laureri (Kremp.) Randlane & A. Thell] – pawężnik Laurera – CH; CR (RE). Znany z rozproszonych stanowisk w Azji, Europie, Ameryce Środkowej i Ameryce Płd. („Cetraria laureri”, 2021). W Polsce bardzo rzadki, podawany z Tatr i Bieszczadów (Fałtynowicz, 2003), ale już dawno tam nie- notowany. Prawdopodobnie wyginął w kraju. Jest duże prawdopodobieństwo odszukania go w Tatrach, na Babiej Górze i w Bieszczadach, ponieważ istnieją jego aktualne stanowiska odpowiednio po stronie słowackiej (Lisická, 2005) i ukraińskiej (Kondratyuk et al., 1998). W przypadku odszukania nie ma potrzeby wprowadzania taksonu na listę gatunków chronionych, ponieważ będzie on zapewne na terenie któregoś z parków narodowych.

Nephromopsis nivalis (L.) Divakar, Crespo & Lumbsch [Flavocetraria nivalis (L.) Kärnefelt & A. Thell] – pawężnik niwalny – CH; EN. Szeroko rozpowszechniony na półkuli północnej, podawany też z półkuli południowej (Chile, Argentyna, Australia, Nowa Zelandia, Papua-Nowa Gwinea – por. Bjerke & Elvebakk, 2004). W Polsce rośnie w wysokich górach oraz na dwóch stanowiskach niżowych (Fałtynowicz & Budzbon, 1986; Fałtynowicz & Tobolewski, 1980; Tobolewski & Kupczyk, 1976). Porost zagrożony tylko na stanowiskach niżowych (Mierzeja Wiślana i Bory Tucholskie), gdzie ginie w wyniku zacieniania (rezultat sukcesji drzew i krzewów) oraz konkurencji ze strony gatunków z rodzaju Cladonia (Opanowicz, 2002; Fałtynowicz & Tobolewski, 1980). Na stanowiskach górskich nie jest zagrożony, tym bardziej że wszystkie znajdują się w parkach narodowych: Tatrzańskim, Babiogórskim i Karkonoskim. Aktywną ochroną gatunkową ścisłą i strefową powinien być objęty w województwach warmińsko-mazurskim i kujawsko-pomorskim.

Normandina pulchella (Borrer) Nyl. – muszlik nadobny – CH; EN. Kosmopolityczny („Normandina pulchella”, 2021). W Polsce znany wyłącznie z Karpat, chociaż w XIX w. jego stanowisko z Dolnego Śląska podał Stein (1879); jest ono prawdopodobne, ale niepotwierdzone okazem zielnikowym. Aktualnie rośnie w południowo-wschodniej części kraju (np. Kościelniak, 2013) i w Tatrach (Fałtynowicz, 1999b), na Wyżynie Śląskiej (Leśniański, 2007) oraz w Babiogórskim, Gorczańskim i Magurskim Parku Narodowym (Bielczyk, 2004; Bielczyk et al., 2016; Czarnota, 2010); dane z Beskidów w większości są sprzed co najmniej 50 i lat i wymagają weryfikacji (Fałtynowicz, 1999b), a w Beskidzie Sądeckim gatunek najprawdopodobniej wyginął (Śliwa, 1998). Ze względu na niepozorną plechę porost trudny do zauważenia, a czasem również do identyfikacji. Konieczna jest ochrona siedlisk (np. starych drzew owocowych w Bieszczadach, na których najczęściej rośnie – por. Kościelniak, 2013). Powinien być na liście gatunków chronionych częściowo w województwie podkarpackim, a ściśle – w małopolskim i śląskim.

Pannaria conoplea (Ach.) Bory – strzępiec obrębiasty – CH; EN (RE). Kosmopolityczny, o największej liczbie stanowisk w Europie Zachodniej i w Skandynawii („Pannaria conoplea”, 2021). W kraju podawany z Sudetów i Bieszczadów (Fałtynowicz, 2003), ale też z okolic Piły (Kollhoff, 1927). Współcześnie niepotwierdzony, chociaż jeszcze na początku lat 50. XX w. miał kilka stanowisk na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego (por. Glanc & Tobolewski, 1960), które już nie zostały odszukane przez Kościelniaka (2013). Można uznać, że gatunek wymarł w Polsce. Istnieje duże prawdopodobieństwo znalezienia go w Bieszczadach, tym bardziej że jest po stronie ukraińskiej (Kondratyuk et al., 1998); jeśli tak się stanie, to stanowisko powinno zostać objęte ochroną strefową.

Parmelia omphalodes (L.) Ach. – tarczownica ścienna – CH; EN. Występuje na półkuli północnej, głównie w Europie i Ameryce Płn. („Parmelia omphalodes”, 2021). Z Polski podawany z licznych stanowisk w Sudetach (np. Góry Stołowe – Dimos-Zych, 2013; Jelenia Góra i Góry Bialskie – Szczepańska, 2008a; Rudawy Janowickie – Fałtynowicz, mat. npbl.) oraz z nielicznych z Tatr (Flakus, 2014), Magurskiego Parku Narodowego (Bielczyk et al., 2016) i Bieszczadów (Kościelniak, 2013). Duże populacje tego gatunku są chronione w Parku Narodowym Gór Stołowych, mniejsze w trzech pozostałych górskich parkach. Na nielicznych stanowiskach poza parkami powinien być objęty regionalnie ochroną ścisłą (województwa: dolnośląskie, śląskie, małopolskie i podkarpackie).

Parmelia submontana Nádv. ex Hale – tarczownica pogięta – CH; VU. Gatunek europejski, najwięcej stanowisk ma w Europie Środkowej oraz w basenie Morza Egejskiego („Parmelia submontana”, 2021). W Polsce rzadko notowany, głównie w północnej części (np. Cieśliński, 2003a; Fałtynowicz, 1993; Motiejūnaitė et al., 2003; Szymczyk, 2007), ale znany również z Sudetów (Dimos-Zych, 2013; Fałtynowicz, mat. npbl.), Bieszczadów (Kościelniak, 2010a, 2013) i z dwóch parków narodowych – Magurskiego i Wigierskiego (Bielczyk et al., 2016, Fałtynowicz, in herb.). Część zasobów tego porostu jest chroniona w trzech parkach narodowych, ale gatunek powinien być objęty ochroną częściową w całym kraju.

Parmeliella triptophylla (Ach.) Müll. Arg. – łusecznica koralkowata – CH; EN. Znany z półkuli północnej i z jednego stanowiska w Chile („Parmeliella thriptophylla”, 2021). W Polsce podawany z niewielu stanowisk na południu, głównie w Sudetach i Karpatach, ale też z Lubelszczyzny (Fałtynowicz, 2003). Aktualne stanowiska ma w Bieszczadach (Kościelniak, 2013) i Beskidach (Bielczyk, 1986). Porost występuje obecnie tylko w parkach narodowych, ale w przypadku odszukania jego nowych stanowisk powinien znaleźć się na odpowiedniej regionalnej liście gatunków ściśle chronionych.

Parmelina pastillifera (Harm.) Hale – szarzynka brodawkowata – CH; DD. Gatunek europejski, z największym skupieniem stanowisk w Wlk. Brytanii, Norwegii oraz na południu Europy („Parmelina pastillifera”, 2021). W Polsce znany tylko z południowo-wschodniej części (Fałtynowicz, 2003), liczne stanowiska ma w Bieszczadach Niskich i w Bieszczadzkim Parku Narodowym (Kościelniak, 2004, 2013). W związku z ocieplaniem się klimatu jest duże prawdopodobieństwo znalezienia stanowisk porostu w innych regionach. Gatunek słabo zagrożony, obecnie wymaga co najwyżej ochrony częściowej w województwie podkarpackim.

Parmelina quercina (Willd.) Hale – szarzynka dębowa – CH; CR. Rośnie w strefie umiarkowanej półkuli północnej oraz w południowej Australii i Nowej Zelandii („Parmelina quercina”, 2021). W Polsce podawany z rozproszonych, nielicznych stanowisk z różnych regionów, głównie z Lubelszczyzny i Karpat (Fałtynowicz, 2003; Tobolewski, 1983), ale większość jego stanowisk ma już walor historyczny. Aktualnie znany z Pojezierza Mazurskiego (Tyszko-Chmielowiec, inf. ustna, 2015), Pomorza Gdańskiego (Fałtynowicz, in herb.) i ze Śnieżnika Kłodzkiego (Szczepańska, 2008a). Wydaje się, że w Polsce osiąga wschodnią granicę swojego zasięgu. Gatunek silnie zagrożony, wymaga ochrony ścisłej w całym kraju.

Parmelina tiliacea (Hoffm.) Hale – szarzynka skórzasta – CH; VU. Gatunek głównie z półkuli północnej, najliczniejszy w Europie, notowany w górach Maroka, podawany także z Australii („Parmelina tiliacea”, 2021). W Polsce pospolity, zwłaszcza na Pomorzu Zachodnim, w województwie lubelskim i świętokrzyskim, Karpatach, Kotlinie Kłodzkiej i Wielkopolsce (Fałtynowicz, 1992, 2003; Kościelniak, 2013; Łubek, 2007; Szczepańska, 2008a; Tobolewski, 1983), częsty też w Polsce północno-wschodniej (Cieśliński, 2003a) i w województwie lubuskim (Grochowski, 2002); niekiedy występuje bardzo licznie na drzewach przydrożnych; zagrożony w wyniku ich wycinania i dlatego powinien być chroniony częściowo w całym kraju.

Parmeliopsis hyperopta (Ach.) Arnold – płaskotka reglowa – CH; VU. Szeroko rozpowszechniony na półkuli północnej, podawany też z Tasmanii oraz z południowego krańca Ameryki Płd. („Parmeliopsis hyperopta”, 2021). W Polsce ma liczne stanowiska w górach oraz pojedyncze w części północnej (np. Cieśliński, 2003a; Czarnota, 2010; Dimos-Zych, 2013; Fałtynowicz, 2003; Izydorek, 1996; Juźwin et al., 2012; Kościelniak, 2013; Miądlikowska, 1993; Kossowska, 2006; Szczepańska, 2008a; Wieczorek & Łysko, 2012). Porost w skali kraju niezagrożony, nie powinien znajdować się na liście gatunków chronionych, tym bardziej że występuje we wszystkich górskich parkach narodowych, a także w wielu rezerwatach.

Parmotrema arnoldii (Du Rietz) Hale – kobiernik Arnolda – CH; CR. Kosmopolityczny. W Polsce podawany z Beskidu Małego, Tatr oraz Bieszczadów (Fałtynowicz, 2003; Jabłońska et al., 2009), ale w większości tych miejsc już dawno nieodszukany. Jeszcze niedawno był zbierany w Bieszczadzkim Parku Narodowym (por. Kościelniak, 2013), ale autorzy monografii polskich Parmotrema (Jabłońska et al., 2009) sugerują, że w Polsce gatunek jest bliski wymarcia. Podobnie jak inne gatunki z tego rodzaju jest bardzo silnie zagrożony, ale jest szansa na odnalezienie nowych stanowisk w południowo-wschodniej części kraju. Powinien być regionalnie ściśle i strefowo chroniony, jeśli odnajdą się nowe stanowiska.

Parmotrema crinitum (Ach.) Choisy – kobiernik postrzępiony – CH; CR (RE). Kosmopolityczny, z Polski podawany z nielicznych stanowisk w górach, głównie z Bieszczadów (Fałtynowicz, 2003; Jabłońska et al., 2009; Kościelniak, 2013). Znany tylko z historycznych stanowisk, prawdopodobnie wyginął. Jest szansa na odnalezienie nowych stanowisk w południowo-wschodniej części kraju. Jeśli odnajdzie się, to powinien być regionalnie ściśle i strefowo chroniony.

Parmotrema perlatum (Huds.) Choisy – kobiernik orzęsiony – CH; CR. Kosmopolityczny, z Polski podawany z niewielu stanowisk położonych głównie w Bieszczadach i na Lubelszczyźnie oraz z jednego na Wysoczyźnie Elbląskiej (Fałtynowicz, 2003; Jabłońska et al., 2009), ale we wszystkich tych miejscach już dawno nieodszukany. Jedyne aktualne stanowisko zostało znalezione na Wysoczyźnie Przedborskiej koło Oleszna (Łubek, 2009). Porost bardzo silnie zagrożony, chociaż jest szansa na odnalezienie nowych stanowisk w południowo-wschodniej części kraju. Powinien być ściśle i strefowo chroniony, ale obecnie tylko w województwie świętokrzyskim.

Parmotrema stuppeum (Taylor) Hale – kobiernik wybredny – CH. Kosmopolityczny, ale brak stanowisk w Australii. W kraju znany z kilku notowań na Roztoczu oraz w Bieszczadach i tylko w tym ostatnim regionie jeszcze występuje (Jabłońska et al., 2009). Porost bardzo silnie zagrożony. Powinien być ściśle i strefowo chroniony w województwie podkarpackim.

Peltigera aphthosa (L.) Willd. – pawężnica brodawkowata – CH; CR(RE). Rozpowszechniony na półkuli północnej, głównie w strefie borealnej i w górach, podawany też z Australii („Peltigera aphthosa”, 2021). W Polsce notowany z Sudetów, Tatr i Bieszczadów; brak współczesnych stanowisk (Miądlikowska, 1999; por. także Kossowska, 2006; Kościelniak, 2013; Miądlikowska & Fałtynowicz, 2003, Olech, 2004). Należy uznać, że gatunek w kraju wyginął. Znalezienie nowych stanowisk jest możliwe, ale tylko w górskich parkach narodowych, a w związku z tym umieszczanie go na liście gatunków chronionych jest bezcelowe.

Peltigera canina (L.) Willd. – pawężnica psia – CHcz; VU. Kosmopolityczny, ale większość stanowisk ma na półkuli północnej („Peltigera canina”, 2021). W Polsce częsty (Miądlikowska, 1999; Miądlikowska & Fałtynowicz, 2003). Porost w skali kraju zagrożony; powinien być chroniony częściowo.

Peltigera collina (Ach.) Schrad. – pawężnica pagórkowa – CH; CR(RE). Częsty na półkuli północnej, podany też z Ameryki Płd. („Peltigera collina”, 2021). Z Polski znany tylko z omszonych pni w reglach Tatr i Bieszczadów, ale już od kilkudziesięciu lat nie- odnaleziony (Miądlikowska, 1999). Prawdopodobnie wyginął, ale jeśli odnajdą się nowe stanowiska, to zapewne na terenach górskich parków narodowych, więc ochrona gatunkowa jest pozbawiona podstaw.

Peltigera degenii Gyeln. – pawężnica Degena – CH; VU. Rozpowszechniony na półkuli północnej, z pojedynczymi stanowiskami w południowej Afryce i Nowej Zelandii („Peltigera degenii”, 2021). W Polsce występuje głównie w reglu dolnym w Karpatach, ale ma też współczesne notowania na Pomorzu Gdańskim i pojedyncze we wschodniej części kraju (Miądlikowska, 1999). Ostatnio znaleziony w Karkonoszach (Dimos-Zych & Czarnota, 2007). Powinien być chroniony częściowo w całym kraju.

Peltigera elisabethae Gyeln. – pawężnica Elżbiety – CH; DD. Rozpowszechniony na półkuli północnej, z pojedynczymi stanowiskami w południowej Afryce i Nowej Zelandii („Peltigera elisabethae”, 2021). W Polsce podawany tylko z Karpat i Sudetów, aktualne stanowiska ma tylko w Karkonoskim Parku Narodowym (Kossowska, 2009; Miądlikowska, 1999) oraz w Górach Bialskich (Szczepańska, 2008a). Być może nadal występuje również w Tatrach. Według Miądlikowskiej (1999) jest gatunkiem przeoczanym lub pomijanym. Nie ma potrzeby wpisywania taksonu na listę gatunków chronionych.

Peltigera horizontalis (Huds.) Baumg. – pawężnica rozłożysta – CH; EN. Pospolity na półkuli północnej, pojedyncze stanowiska znaleziono w Australii i w południowej Afryce („Peltigera horizontalis”, 2021). W Polsce znany z nielicznych stanowisk w części środkowej i zachodniej; najwięcej notowań ma w lasach liściastych na południu Polski, na Kielecczyźnie, Lubelszczyźnie oraz w niższych położeniach Karpat (Miądlikowska, 1999). Porost zagrożony w skali kraju, wymaga ochrony ścisłej.

Peltigera hymenina (Ach.) Delise – pawężnica sałatowa – CH; DD. Znany z półkuli północnej i z jednego stanowiska w Afryce („Peltigera hymenina”, 2021). W Polsce częsty na północy oraz południowym-wschodzie, a poza tym znany z rozproszonych stanowisk (Miądlikowska, 1999). Porost w skali kraju niezagrożony, ale w niektórych województwach wymaga ochrony częściowej, a być może i ścisłej.

Peltigera lepidophora (Nyl.) Gyeln. – pawężnica tarczkowata – CH; EN. Częsty na półkuli północnej, podawany z Australii i Nowej Zelandii („Peltigera lepidophora”, 2021). W Polsce bardzo rzadki, znany z Karkonoszy i Gór Świętokrzyskich oraz licznych stanowisk w Tatrach (Flakus, 2007, 2014) i na Babiej Górze (Miądlikowska, 1999). Zdaniem Miądlikowskiej (1999) ze względu na małe rozmiary plechy może być pomijany. Takson niezagrożony, jego stanowiska znajdują się w parkach narodowych, nie ma potrzeby ochrony gatunkowej.

Peltigera leucophlebia (Nyl.) Gyeln. – pawężnica żyłkowana – CH; EN. Znany z licznych stanowisk na półkuli północnej („Peltigera leucophlebia”, 2021). W Polsce jest to porost górski, jednak podawany też z nielicznych miejsc na wyżynach (Miądlikowska, 1999), a nawet z Pomorza Zachodniego (Kollhoff, 1927). Na większości stanowisk współcześnie niepotwierdzony, ale aktualnie rośnie w Tatrach (Flakus, 2007) i Gorcach (Czarnota, 2001). Jeśli odnajdą się nowe stanowiska, to najprawdopodobniej w górach, w parkach narodowych. Istniejące są w Gorczańskim i Tatrzańskim Parku Narodowym, więc umieszczanie tej pawężnicy na liście gatunków chronionych jest bezcelowe.

Peltigera malacea (Ach.) Funck. – pawężnica jabłkowata – CH; VU. Powszechny na półkuli północnej, znaleziony też w Papui-Nowej Gwinei („Peltigera malacea”, 2021). Częsty we wschodniej Polsce i w części centralnej, nie znaleziono go w górach oraz w części zachodniej i nad morzem (Miądlikowska, 1999). Według Miądlikowskiej (1999) gatunek jest słabo zagrożony, uważam jednak, że powinien być na liście gatunków częściowo chronionych w całym kraju; głównym zagrożeniem dla niego jest zanikanie odpowiednich siedlisk (eutrofizacja).

Peltigera membranacea (Ach.) Nyl. – pawężnica pergaminowa – CHcz; DD. Znany głównie z półkuli północnej, podany też z Nowej Zelandii („Peltigera membranacea”, 2021). Ma liczne stanowiska w północnej części kraju (od Wolina po Suwalszczyznę) i kilka notowań z Karpat (Miądlikowska, 1999). Porost w skali kraju zagrożony; wymaga ochrony częściowej w całej Polsce.

Peltigera monticola Vitik. – pawężnica forteczna – CH; DD. Ma stanowiska na półkuli północnej („Peltigera monticola”, 2021). W Polsce rzadki, na rozproszonych stanowiskach, prawdopodobnie niewyróżniany (Fałtynowicz, 2020; Kubiak, 2012; Miądlikowska, 1999). Stopień zagrożenia trudno określić, ale wydaje się niewielki; gatunek wymaga dalszych studiów. Proponuję wpisać go na listę gatunków chronionych częściowo w całym kraju.

Peltigera neckeri Hepp ex Müll. Arg. – pawężnica Neckera – CH; NT. Kosmopolityczny („Peltigera neckeri”, 2021), w Polsce częsty, o licznych rozproszonych stanowiskach, brak go na zachodzie (Miądlikowska, 1999). Porost niezagrożony, nie ma potrzeby umieszczania go na liście gatunków chronionych.

Peltigera polydactylon (Neck.) Hoffm. – pawężnica palczasta – CHcz; DD. Kosmopolityczny („Peltigera polydactylon”, 2021), w Polsce znany z rozproszonych stanowisk, występuje licznie w Karpatach (Czarnota, 2010; Kukwa et al., 2008; Miądlikowska, 1999; Szymczyk & Zalewska, 2008) i w części północnej (Fałtynowicz et al., in press), ostatnio znaleziony też w Sudetach (np. Dimos-Zych, 2013). Porost w skali kraju niezagrożony, ale w niektórych województwach wymaga ochrony częściowej (np. w pomorskim, podkarpackim, lubelskim, podlaskim).

Peltigera ponojensis Gyeln. – pawężnica węgierska – CH. Występuje na półkuli północnej („Peltigera ponojensis”, 2021). Jeden z najbardziej rozpowszechnionych gatunków z rodzaju, ma liczne stanowiska w całym kraju z wyjątkiem części zachodniej (Miądlikowska, 1999). Porost niezagrożony, nie wymaga ochrony gatunkowej, chociaż w niektórych regionach może się znaleźć na liście gatunków częściowo chronionych.

Peltigera praetextata (Flörke) Zopf – pawężnica łuseczkowata – CH; VU. Gatunek europejski, z nielicznymi stanowiskami w Japonii, Ameryce Płn. i na Maderze („Peltigera praetextata”, 2021). W Polsce pospolity, zwłaszcza na północy i w Karpatach, rzadszy na zachodzie i w centrum (Fałtynowicz et al., in press; Miądlikowska, 1999). W skali kraju niezagrożony, ale w województwach zachodnich i centralnych wymaga ochrony częściowej.

Peltigera venosa (L.) Hoffm. – pawężnica żeberkowata – CH; CR. Rozpowszechniony na półkuli północnej, głównie w górach („Peltigera venosa”, 2021). W Polsce podawany z Tatr i Sudetów, a także z dwóch stanowisk niżowych (Roztocze i Wyżyna Krakowsko-Częstochowska – por. Miądlikowska, 1999). Współcześnie ma potwierdzone stanowiska jedynie w Tatrach (Flakus, 2007). Gatunek występuje tylko w parku narodowym. Ewentualne odnalezienie nowych stanowisk jest prawdopodobne również na obszarach górskich parków narodowych, w związku z tym porost nie wymaga ochrony gatunkowej.

Placidium squamulosum (Ach.) O. Breuss – obierek wątrobiasty – CH; NT. Kosmopolityczny, najwięcej stanowisk ma w Europie, Ameryce Płn. i Australii („Placidium squamulosum”, 2021). W Polsce podawany z rozproszonych stanowisk; najliczniejszy w Niecce Nidziańskiej, na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, w Tatrach i Pieninach (Fałtynowicz, 2003; Flakus, 2007; Olech, 2004). Podany też ostatnio z wrzosowiska koło Cedyni (Wieczorek & Łysko, 2017), z wyspy Wolin (Wieczorek & Łysko, 2012), z Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej (Grochowski, 2002), z Dolnego Śląska (Kossowska, 2003, 2008) oraz z północno-wschodniej Polski (Cieśliński, 2003a). Gatunek zagrożony w wyniku zanikania i dewastacji siedlisk, podobnie jak wszystkie taksony murawowe. Ochrona gatunkowa będzie iluzoryczna bez równoczesnej ochrony siedlisk.

Pleurosticta acetabulum (Nyl.) Elix & Lumbsch – wabnica kielichowata – CHcz; EN. Gatunek europejski, z pojedynczymi stanowiskami w północnej Afryce i Ameryce Płn. („Pleurosticta acetabulum”, 2021). W Polsce częsty, zwłaszcza na północy (Fałtynowicz, 2003). Kategoria zagrożenia zdecydowanie zawyżona, ponieważ porost wykazuje tendencję do rozprzestrzeniania się. Największym zagrożeniem jest wycinanie starych drzew przydrożnych, na których najczęściej rośnie. Powinien znaleźć się na krajowej liście gatunków częściowo chronionych.

Psora decipiens (Hedw.) Hoffm. – łuszczak zwodniczy – CH; EN. Kosmopolityczny, choć nieznany z Ameryki Płd. i z Antarktydy („Psora decipiens”, 2021). W Polsce bardzo rzadki, nieco częstszy tylko w Tatrach Zachodnich, na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej i w Niecce Nidziańskiej, pojedyncze stanowiska znane z Wyżyny Lubelskiej i z regionu Dolnej Odry (Tobolewski, 1980), podawany też z Karkonoszy, ale tam prawdopodobnie wyginął (Kossowska, 2006), i z Pienin (Kiszka, 1997). Gatunek silnie zagrożony w wyniku dewastacji jego siedlisk. Ochrona gatunkowa bez równoczesnej ochrony siedlisk będzie iluzoryczna, w związku z czym wpisywanie go na listy gatunków chronionych mija się z celem.

Punctelia jeckeri (Roum.) Kalb – biedronecznik Jeckera – CH; DD. Rośnie na półkuli północnej (Europa, Ameryka Płn.), ale pojedyncze notowania są podawane z Australii i RPA („Punctelia jeckeri”, 2021). W Polsce ma rozproszone stanowiska (Szymczyk et al., 2015). W skali kraju gatunek słabo zagrożony, ale powinien być włączony do ochrony częściowej.

Punctelia subrudecta (Nyl.) Krog – biedronecznik zmienny – CH; VU. Kosmopolityczny („Punctelia subrudecta”, 2021). W Polsce na rozproszonych stanowiskach, głównie w części południowo-wschodniej, ostatnio, być może wskutek ocieplania się klimatu, pojawiło się dużo stanowisk na północy (Szymczyk et al., 2015). W skali kraju słabo zagrożony, ale powinien być włączony do ochrony częściowej.

Pycnothelia papillaria (Ehrh.) Dufour – karlinka brodawkowata – CH; EN. Częsty w Europie i we wschodniej części Ameryki Płn., pojedyncze stanowiska są na Uralu oraz w Brazylii („Pycnothelia papillaria”, 2021). W Polsce najwięcej stanowisk ma w Karpatach oraz na wyżynach, liczny jest także w Borach Tucholskich i Puszczy Noteckiej (Tobolewski, 1988). Zagrożony głównie w wyniku eutrofizacji gleby i zaniku odpowiednich siedlisk. Ochrona gatunkowa w tym przypadku jest iluzoryczna, powinno się chronić jego siedliska, czyli ubogie murawy i wrzosowiska, które zwykle są układami półnaturalnymi lub wręcz antropogenicznymi.

Ramalina baltica Lettau – odnożyca bałtycka – CH; EN. Gatunek europejski, podawany z rozproszonych stanowisk. W Polsce współcześnie głównie na północy (Fałtynowicz, 2003). Silnie zagrożony, wymaga ścisłej ochrony na terenie całego kraju.

Ramalina calicaris (L.) Fr. – odnożyca rynienkowata – CH; CR. Nie ma pewnych danych o występowaniu tego taksonu w Polsce i mimo że był z niej podawany, uważam, że nigdy u nas nie występował, dlatego należy go skreślić z listy porostów Polski. Jest to takson o rozmieszczeniu wybitnie oceanicznym, którego zasięg nie dochodzi do Europy Środkowej (Nimis, 1993).

Ramalina capitata (Ach.) Nyl. – odnożyca murawkowata – CH; EN. Gatunek europejski, ma pojedyncze stanowiska w Ameryce Płn. i Azji („Ramalina capitata”, 2021). W Polsce podawany z Karpat i Sudetów (Fałtynowicz, 2003), a na niżu z głazów narzutowych w północno-wschodniej części kraju (Cieśliński, 2003a). Stanowiska górskie są chronione w parkach narodowych i niezagrożone. Stanowiska na niżu są zagrożone, ale ochrona gatunkowa byłaby iluzoryczna i całkowicie nieskuteczna.

Ramalina farinacea (L.) Ach. – odnożyca mączysta – CHcz; VU. Powszechny na półkuli północnej. W Polsce, po okresie regresji, występuje coraz częściej; w ostatnich latach wyraźnie i szybko się rozprzestrzenia. Na północy w wielu miejscach pospolity (np. warmińsko-mazurskie, podlaskie). W skali kraju zupełnie niezagrożony, tylko w niektórych województwach jest wskazanie do umieszczenia go na listach gatunków częściowo chronionych.

Ramalina fastigiata (Pers.) Ach. – odnożyca kępkowa – CH; EN. Występuje na półkuli północnej. W Polsce podawany z licznych stanowisk, obecnie częsty tylko w niektórych regionach na północy, np. na Podlasiu (Fałtynowicz, 2003). Ostatnio znaleziony w Karkonoszach (Dimos-Zych & Czarnota, 2007). Gatunek zagrożony w większości regionów; powinien znaleźć się na krajowej liście taksonów ściśle chronionych.

Ramalina fraxinea (L.) Ach. – odnożyca jesionowa – CH; EN. Znany z półkuli północnej. W Polsce podawany z licznych stanowisk, ale obecnie częsty tylko na północy (Fałtynowicz, 2003). Nierzadko rośnie w koronach drzew i jest pomijany w trakcie badań (por. Fałtynowicz et al., 2018). Gatunek zagrożony, powinien być chroniony częściowo w całym kraju.

Ramalina intermedia (Delise ex. Nyl.) Nyl. – odnożyca pośrednia – CH; CR. Gatunek północnoamerykański, znany tylko z pojedynczych stanowisk w Europie („Ramalina intermedia”, 2021). Błędnie podawany z wielu stanowisk w kraju, głównie antropogenicznych (mury starych zabudowań – por. np. Fałtynowicz, 2003); po analizach chemicznych okazywało się, że jest mylony z R. pollinaria s. l. (dr R. Szymczyk, inf. ustna, 2020). Pewne wydają się tylko stanowiska znalezione w przeszłości w Tatrach i Pieninach oraz współczesne – z Gorców i Bieszczadów (Czarnota, 2010; Kościelniak, 2013). Rozmieszczenie w kraju wymaga dogłębnych studiów. Stopień zagrożenia trudno ocenić, ale ponieważ pewne stanowiska są tylko w parkach narodowych, to wpisywanie taksonu na listy gatunków chronionych jest bezcelowe.

Ramalina motykana Bystrek – odnożyca Motyki – CH; DD. Gatunek niedawno opisany (Bystrek, 1965), znany z nielicznych stanowisk z Polski, Białorusi i Ukrainy. W kraju bardzo rzadki, podawany z kilkunastu miejsc na wschodzie (Bystrek & Kolanko, 2000; Cieśliński, 2003a). Gatunek mało znany i rzadko znajdowany, ocena stopnia zagrożenia jest trudna. Można przypuszczać, że jest tak samo narażony, jak większość nadrzewnych taksonów z tego rodzaju. Powinien znaleźć się na listach gatunków ściśle chronionych w województwach podlaskim i lubelskim.

Ramalina obtusata (Arnold) Bitter – odnożyca tępa – CH; EN. Porost europejsko-północnoamerykański, ma pojedyncze stanowiska w Afryce i Azji („Ramalina obtusata”, 2021). Podawany z niewielu miejsc w Polsce (Fałtynowicz, 2003), trudny do zauważenia w terenie i łatwy do pomylenia z innymi gatunkami z tego rodzaju. Silnie zagrożony, wymaga ochrony ścisłej w całym kraju.

Ramalina pollinaria (Westr.) Ach. – odnożyca opylona – CHcz; VU. Prawdopodobnie gatunek w kraju bardzo rzadki, a większość opisywanych pod tą nazwą okazów należy do nowo opisanego taksonu – R. europaea Gasparyan, Sipman & Lücking (Gasparyan et al., 2017). Wobec tych zmian taksonomicznych ocena zagrożenia jest trudna; można założyć, że – ze względu na podłoże (epifit) i formę morfologiczną (plecha krzaczkowata) – jest to porost zagrożony. Powinien być wstępnie umieszczony na krajowej liście gatunków częściowo chronionych, a po dokładnym rozpoznaniu rozmieszczenia w kraju należy ten zapis zweryfikować.

Ramalina thrausta (Ach.) Nyl. – odnożyca włosowata – CH; CR. Gatunek europejsko-północnoamerykański („Ramalina thrausta”, 2021). W Polsce wyjątkowo rzadki, znany z Puszczy Białowieskiej, Lubelszczyzny i gór (Fałtynowicz, 2003). Aktualne stanowiska są tylko w Białowieskim Parku Narodowym (Cieśliński, 2003a), dlatego nie ma potrzeby umieszczania go na listach gatunków chronionych. W przypadku odnalezienia stanowisk poza parkami narodowymi należy go wpisać na regionalną listę gatunków ściśle i strefowo chronionych.

Solorina saccata (L.) Ach. – dołczanka torbiasta – CH; VU. Częsty w Europie i Ameryce Płn., ma również stanowiska na Kaukazie, Syberii, w Azji, RPA i na Karaibach („Solorina saccata”, 2021). W Polsce liczny na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej i w Tatrach Zachodnich, notowany też z Wyżyny Lubelskiej, Dolnego Śląska oraz z Pienin. Na Dolnym Śląsku prawdopodobnie wyginął (Kossowska, 2008), podobnie jak na wielu stanowiskach w Pieninach po zbudowaniu zapory w Czorsztynie (Bielczyk & Wójciak, 2002). Porost zagrożony w wyniku niszczenia siedlisk. Powinien być ściśle chroniony w województwach dolnośląskim, małopolskim, świętokrzyskim i lubelskim, ale ochrona gatunkowa musi być połączona z ochroną siedlisk.

Solorina spongiosa (Arnold) Arnold – dołczanka gąbczasta – CH; CR. Gatunek europejsko-północnoamerykański, z pojedynczymi stanowiskami w Kolumbii, Nowej Zelandii i na Antarktydzie („Solorina spongiosa”, 2021), podawany także z Chin (Wei, 1991). W Polsce znany tylko z Sudetów i Karpat (Fałtynowicz, 2003); aktualnie stanowiska ma tylko w Tatrzańskim Parku Narodowym (Olech, 2004) i umieszczanie go na liście gatunków chronionych jest bezzasadne. W przypadku odnalezienia nowych stanowisk powinien zostać wpisany na regionalną listę gatunków chronionych; jest to prawdopodobne w województwie dolnośląskim, skąd był podawany z kilku miejsc w XIX w. (Stein, 1879). Pozycja taksonomiczna gatunku wymaga wyjaśnienia; być może jest to tylko morfotyp S. saccata (por. Nimis, 1993).

Squamarina lentigera (Weber) Poelt – obielec rozetowy – CH; EN. Występuje na półkuli północnej, głównie w Europie i Ameryce Płn., pojedyncze stanowiska ma też w Azji („Squamarina lentigera”, 2021). W Polsce bardzo rzadki, znany z Niecki Nidziańskiej, Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej oraz z Pamięcina nad Odrą (Tobolewski, 1980). Podawany ongiś z Pienin i Dolnego Śląska, ale dane te mają walor historyczny (Fałtynowicz, 2003). Gatunek silnie zagrożony wskutek zaniku i dewastacji siedlisk. Ochrona gatunkowa będzie iluzoryczna bez równoczesnej ochrony siedlisk.

Stereocaulon botryosum Ach. – chróścik kalafiorowaty – CH; (RE). Znany z półkuli północnej, wokółbiegunowy; najwięcej stanowisk ma w Europie („Stereocaulon botryosum”, 2021). W kraju znaleziony tylko raz, w 1925 r. w Dolinie Kondratowej w Tatrach (Oset, 2014). Gatunku nie ma na czerwonej liście, ale powinien zostać uznany za wymarły. Nie ma potrzeby umieszczania go na liście gatunków chronionych, ponieważ jeśli znajdą się nowe stanowiska (co jest prawdopodobne), to zapewne będą one w Tatrach, na Babiej Górze lub w Karkonoszach, czyli na obszarze parków narodowych.

Stereocaulon condensatum Hoffm. – chróścik karłowaty – CH; VU. Występuje na półkuli północnej w strefie borealnej, ale pojedyncze notowania znane są z Japonii, Tajwanu, Hawajów, południowej Afryki i Antarktydy. Największe zagęszczenie stanowisk jest w Europie i Kanadzie („Stereocaulon condensatum”, 2021). W Polsce znany z licznych rozproszonych stanowisk (Oset, 2014). Gatunek w skali kraju mało zagrożony, nie- wymagający ochrony. Bez ochrony siedlisk ochrona gatunkowa byłaby bezcelowa.

Stereocaulon dactylophyllum Flörke – chróścik palczasty – CH; EN. Występuje głównie w Europie i Ameryce Płn., ale ma też pojedyncze stanowiska na Syberii, w Mongolii i Chinach („Stereocaulon dactylophyllum”, 2021). W Polsce notowany w pasie moren na Pomorzu Zachodnim i na pojedynczych stanowiskach w górach (Oset, 2014). Stanowiska niżowe są zagrożone ze względu na słabą, nieefektywną ochronę głazów narzutowych, natomiast większość stanowisk górskich znajduje się w parkach narodowych i są narażone w znikomym stopniu. Gatunek wymaga ochrony ścisłej tylko w województwach zachodniopomorskim i pomorskim.

Stereocaulon evolutum Graeve ex Th. Fr. – chróścik kępkowy – CH; VU. Większość jego stanowisk jest skupiona w Wlk. Brytanii i Skandynawii, nieco występuje w środkowej Europie, a pojedyncze stanowiska są w Kanadzie i na Syberii („Stereocaulon evolutum”, 2021). W Polsce bardzo rzadki; pewne stanowiska znajdują się tylko w górach, a dwie lokalizacje niżowe na Pomorzu Zachodnim nie są potwierdzone okazami zielnikowymi. Porost nie jest zagrożony w kraju, ponieważ wszystkie jego znane stanowiska istnieją w parkach narodowych: Karkonoskim, Gór Stołowych i Tatrzańskim (Oset, 2014).

Stereocaulon incrustatum Flörke – chróścik inkrustowany – CH; EN. Gatunek borealny, znany głównie z Europy i Ameryki Płn.; pojedyncze stanowiska stwierdzono w Mongolii i Japonii („Stereocaulon incrustatum”, 2021). W Polsce ma bardzo liczne notowania we wschodniej i centralnej części, ostatnio znaleziony także w części zachodniej, nad Odrą koło Cedyni (Oset, 2014; Wieczorek & Łysko, 2017). Zagrożenie dla gatunku wynika z dewastacji i zaniku jego siedlisk. Powinien znaleźć się na listach gatunków chronionych w województwach: mazowieckim, łódzkim, podlaskim, lubuskim, warmińsko-mazurskim, świętokrzyskim, wielkopolskim, małopolskim i lubelskim; w czterech pierwszych z kategorią ochrony częściowej, a w pozostałych – ścisłej.

Stereocaulon nanodes Tuck. – chróścik drobny – CH; EN. Gatunek europejski, z kilkoma stanowiskami w Kanadzie i Mongolii („Stereocaulon nanodes”, 2021). W Polsce liczne stanowiska ma w Karpatach i Sudetach, a rozproszone na północy kraju (Oset, 2014). Gatunek niezagrożony w skali kraju, w górach chroniony w parkach narodowych: Karkonoskim, Babiogórskim, Tatrzańskim, Gorczańskim i Bieszczadzkim. Ze względu na podłoże, na jakim rośnie (zwykle drobne kamienie), jego ochrona gatunkowa byłaby iluzoryczna. Prawdopodobieństwo znalezienia nowych stanowisk w różnych regionach jest bardzo duże, pod warunkiem zwrócenia uwagi na kamienie w starych żwirowniach i na nasypach kolejowych. Nie powinien podlegać ochronie gatunkowej.

Stereocaulon paschale (L.) Hoffm. – chróścik pasterski – CH; CR (RE). Występuje na półkuli północnej, głównie w strefie borealnej, z pojedynczymi stanowiskami w Andach na południowych krańcach Ameryki Płd. („Stereocaulon paschale”, 2021). Z Polski często podawany, ale po rewizji taksonomicznej okazało się, że błędnie (mylony z S. taeniarum); aktualnie znane są tylko dwa jego stanowiska: jedno na Helu, a drugie w Tatrach, oba historyczne (Oset, 2014). Biorąc to pod uwagę, gatunek powinien mieć na czerwonej liście kategorię RE. Prawdopodobieństwo jego znalezienia jest niewielkie. Należy poszukiwać go w Tatrach. Nie ma potrzeby umieszczania go na liście gatunków chronionych.

Stereocaulon pileatum Ach. – chróścik główkowaty – CH; EN. Porost borealny, najwięcej stanowisk ma na Wyspach Brytyjskich i w Skandynawii, częsty w Kanadzie, podany z Japonii, Chin i Karaibów („Stereocaulon pileatum”, 2021). W Polsce stanowiska są skupione głównie w Beskidach i na Dolnym Śląsku (Oset, 2014), ostatnio znaleziony także w południowej Wielkopolsce, gdzie występuje masowo, porastając dziesiątki metrów kwadratowych (Fałtynowicz, in herb.). Mimo małej liczby stanowisk gatunek nie jest zagrożony, a prawdopodobieństwo znalezienia nowych lokalizacji jest bardzo duże, zwłaszcza na siedliskach antropogenicznych (drobne kamienie na nasypach kolejowych i obrzeżach dróg); według Nimisa (1993) rozprzestrzenia się, a lichenolodzy angielscy również zwracają uwagę na hemerofilię tego gatunku (Gilbert et al., 2009). Nie wymaga ochrony, a jego małe rozmiary oraz specyficzne podłoże i siedliska sprawiają, że ewentualna ochrona byłaby niemożliwa do realizacji i iluzoryczna.

Stereocaulon saxatile H. Magn. – chróścik skalny – CH. Gatunek ze strefy borealnej, większość stanowisk w Skandynawii, Wlk. Brytanii oraz w Kanadzie, pojedyncze w Mongolii i Gruzji („Stereocaulon saxatile”, 2021). W Polsce wyjątkowo rzadki, znany z dwóch stanowisk na Pomorzu Zachodnim oraz po jednym z Gór Stołowych oraz z Tatr (Oset, 2014). Gatunek niezagrożony w kraju, oba górskie stanowiska są w parkach narodowych, a jedno z niżowych w rezerwacie Kręgi Kamienne w Odrach. Nie ma potrzeby włączania go do ochrony gatunkowej.

Stereocaulon subcoralloides (Nyl.) Nyl. – chróścik koralowaty – CH. Gatunek borealny, występujący od Alaski przez Kanadę po Skandynawię, ma pojedyncze stanowiska w Europie Środkowej, europejskiej części Rosji i w Mongolii („Stereocaulon subcoralloides”, 2021). W Polsce znany tylko z dwóch stanowisk: jednego na Pobrzeżu Kaszubskim, a drugiego w Tatrach (Oset, 2014); stanowisko w Tatrzańskim Parku Narodowym jest historyczne (lata 50. XX w.), a na Kaszubach współczesne. Stopień zagrożenia trudno ocenić, ale sens brania gatunku pod ochronę prawną jest wątpliwy, co najwyżej powinien być na liście regionalnej.

Stereocaulon taeniarum (H. Magn.) Kivistö – chróścik tasiemcowaty – CH; VU. Znany z Europy środkowej, Rosji, Skandynawii oraz z Kanady („Stereocaulon taeniarum”, 2021). W Polsce rzadki, najwięcej stanowisk ma na Kaszubach i w Borach Tucholskich (Oset, 2014). Gatunek zagrożony z powodu zmniejszania się areału dogodnych siedlisk. Wymaga ścisłej ochrony gatunkowej w województwach pomorskim, lubuskim i kujawsko-pomorskim. Stanowisko w województwie podlaskim, w rezerwacie „Głazowisko Bachanowskie”, już nie istnieje.

Stereocaulon tomentosum Fr. – chróścik orzęsiony – CH; EN. Najwięcej stanowisk ma w strefie borealnej na półkuli północnej, znany też z Ameryki Płd. i Środkowej, Mongolii oraz Indii („Stereocaulon tomentosum”, 2021), podawany z Chin (Wei, 1991). W Polsce ma rozproszone stanowiska, głównie w części północnej i w górach (Oset, 2014). Podobnie jak inne gatunki naziemne chruścików oraz chrobotki, porost zagrożony w wyniku kurczenia się powierzchni dostępnych mu siedlisk. Jest chroniony w górskich parkach narodowych, ale ścisła ochrona gatunkowa jest potrzebna w całej Polsce i musi być powiązana z ochroną siedlisk.

Stereocaulon vesuvianum Pers. – chróścik obnażony – CH; VU. Kosmopolityczny, o największym zagęszczeniu stanowisk w strefie borealnej półkuli północnej („Stereocaulon vesuvianum”, 2021). W Polsce rośnie w górach, tylko jedno stanowisko zostało znalezione na północy kraju – w Słupsku (Oset, 2014). Porost nie jest zagrożony, ponieważ większość stanowisk znajduje się w parkach narodowych: Karkonoskim, Babiogórskim, Gorczańskim i Tatrzańskim. Stanowisko w Słupsku prawdopodobnie już nie istnieje. Nie ma potrzeby wprowadzania taksonu na listę gatunków chronionych.

Sticta fuliginosa (Hoffm.) Ach. – podgranicznik ponury – CH; RE. Kosmopolityczny („Sticta fuliginosa”, 2021), w Polsce podawany tylko z Sudetów i Tatr (Fałtynowicz, 2003); wszystkie stanowiska mają walor historyczny. Gatunek w kraju wyginął i prawdopodobieństwo jego odnalezienia jest niewielkie. W przypadku odszukania nowych stanowisk powinien być wprowadzony na regionalną listę gatunków chronionych ściśle i strefowo.

Sticta sylvatica (Huds.) Ach. – podgranicznik leśny – CH; RE. Kosmopolityczny; najwięcej stanowisk ma w Europie, zwłaszcza w Wlk. Brytanii („Sticta sylvatica”, 2021). W Polsce notowany w Sudetach i Tatrach (Fałtynowicz, 2003), ale wszystkie stanowiska mają walor historyczny. Gatunek w kraju wyginął i prawdopodobieństwo jego odnalezienia jest znikome, tym bardziej że jest to porost o rozmieszczeniu wybitnie oceanicznym. Nie powinien być uwzględniany na listach gatunków chronionych.

Thelotrema lepadinum (Ach.) Ach. – puchlinka ząbkowana – CH; EN. Kosmopolityczny („Thelotrema lepadinum”, 2021). Ongiś szeroko rozpowszechniony w Karpatach i Sudetach oraz w Puszczach: Augustowskiej, Boreckiej, Piskiej, Białowieskiej i Knyszyńskiej (Bystrek & Kolanko, 2000; Cieśliński, 2003a; Czarnota, 2001; Golubkov et al., 2011; Kościelniak, 2013; Matwiejuk, 2018; Monwid & Kubiak, 2012; Szczepańska, 2008a; Tobolewski, 1981; Zalewska, 2012), podawany także z Pomorza Zachodniego (np. Fałtynowicz, 1992; Izydorek, 1996; Jando, 2000), znaleziony również na wyspie Wolin (Fałtynowicz, in herb.). Porost słabo zagrożony w Polsce, ciągle ma liczne stanowiska w części północnej, wschodniej i w Karpatach, mniej liczne w innych częściach kraju (Monwid & Kubiak, 2012). Powinien być chroniony ściśle w całym kraju, ale ochronę strefową należy mu zapewnić tylko w województwach zachodnich i centralnych. Na poziomie zabezpieczenia puli genowej wystarczy ochrona jego populacji w parkach narodowych: Babiogórskim, Gorczańskim, Bieszczadzkim, Białowieskim, Słowińskim i Wolińskim oraz w kilku rezerwatach przyrody.

Umbilicaria dendrophora (Poelt) Hestmark – kruszownica niezwykła – CH; DD. Znany z półkuli północnej i z jednego stanowiska w Chile („Umbilicaria dendrophora”, 2021). W Polsce rośnie tylko na skałach koło Szklarskiej Poręby (Topham et al., 1982), skąd został omyłkowo podany jako U. propagulifera (Krzewicka, 2003). Gatunek wyjątkowo rzadki, o rozmieszczeniu w kraju wymagającym dalszych studiów, często uważany za formę U. vellea. Powinien znaleźć się na liście gatunków ściśle chronionych tylko w województwie dolnośląskim.

Umbilicaria pustulata (L.) Hoffm. [Lasallia pustulata (L.) Hoffm.] – kruszownica nadobna – CH; EN. Występuje głównie w Europie, ale ma też liczne stanowiska w Ameryce Płn., a pojedyncze na Wyspach Kanaryjskich, na Półwyspie Arabskim, Uralu, w Mongolii, Chinach, na Kaukazie oraz w Australii. W Polsce występuje obecnie tylko w Sudetach i na Pogórzu Izerskim (Fałtynowicz & Bylińska, 1999; Szczepańska, 2008b); stanowiska na Wyżynie Kieleckiej, w Tatrach i na Pogórzu Dynowskim już nie istnieją (Krzewicka, 2000, 2004). Liczne populacje na Dolnym Śląsku są bogate i niezagrożone, część jest chroniona w Karkonoskim Parku Narodowym, na górze Chojnik. Gatunek wydaje się dobrze znosić eutrofizację siedlisk i jest w tym regionie mało zagrożony. Mimo to powinien znaleźć się na liście gatunków częściowo chronionych w województwie dolnośląskim.

Usnea balcanica Bystrek – brodaczka bałkańska – CH; (RE). Porost znany tylko z Kosowa i z Roztoczańskiego Parku Narodowego, skąd był zbierany w 1962 r. (Bystrek & Bystrek, 2016). W Polsce gatunek można uznać za wymarły, o niewielkim prawdopodobieństwie odnalezienia nowych stanowisk. Nie ma potrzeby wpisywać go na listę gatunków chronionych.

Usnea barbata (L.) Weber ex F. H. Wigg. [U. caucasica Vain.; U. leucosticta Vain.; U. plicata (L.) Weber; U. prostrata Vain.; U. rugulosa Vain.; U. scabrata Nyl.; U. scrobiculata Motyka; U. silvatica Motyka; U. tenax Motyka] – brodaczka właściwa – CH; RE. Rozmieszczenie gatunku jest trudne do określenia wobec niejasności taksonomicznych i bogatej synonimiki; według Randlane et al. (2009) rośnie w całej Europie. Podawany z rozproszonych stanowisk w całym kraju (Fałtynowicz, 2003), ostatnio z Puszczy Białowieskiej (Golubkov et al., 2011). Silnie zagrożony, ale ze względu na zmniejszające się zanieczyszczenie powietrza jest szansa na ponowne pojawianie się tego gatunku. Aktualnie powinien być objęty ochroną ścisłą na Podlasiu.

Usnea carpinea Bystrek – brodaczka grabowa – CH; RE. Podany z Puszczy Białowieskiej i Bieszczadów, a poza Polską z jednego stanowiska w Czarnohorze (Ukraina – por. Bystrek, 1983; Wójciak, 1999). Znany wyłącznie z okazów zielnikowych zbieranych w latach 50. XX w. Uznany za wymarły, możliwy do odnalezienia, zwłaszcza w Bieszczadach. W przypadku odnalezienia powinien być wpisany na regionalną listę gatunków ściśle chronionych.

Usnea cavernosa Tuck. – brodaczka jamkowata – CH; RE. Znany z południowej i środkowej Europy (Randlane et al., 2009) oraz z Ameryki Płn. i kilku stanowisk w Azji („Usnea cavernosa”, 2021). Z Polski podany z pojedynczych stanowisk z Karpat, Roztocza i Puszczy Białowieskiej (Fałtynowicz, 2003); uznany za wymarły w kraju. Istnieje prawdopodobieństwo odnalezienia gatunku w miejscach, skąd był uprzednio podawany, a wtedy powinien być wpisany na regionalne listy gatunków ściśle chronionych.

Usnea ceratina Ach. – brodaczka rogowata – CH; CR. Kosmopolityczny, w Polsce znany z licznych stanowisk, głównie w południowej części, ale w dużej mierze są to dane historyczne (Fałtynowicz, 2003; Kościelniak, 2013). Ostatnio podany z Puszczy Białowieskiej (Golubkov et al., 2011), Mazur (Kubiak, 2012) i Kielecczyzny (Łubek, 2012). Gatunek silnie zagrożony. Powinien być objęty ochroną ścisłą w województwach warmińsko-mazurskim, podlaskim i świętokrzyskim.

Usnea cornuta Körb. – brodaczka szydłowata – CH; RE. Podawany z większości krajów europejskich. Ten zazwyczaj epifityczny porost w Polsce został znaleziony tylko na skałach w Sudetach (Stein, 1879) i później już nie był notowany. Szansa odnalezienia jego stanowisk jest znikoma i nie ma potrzeby ochrony gatunkowej.

Usnea dasaea Stirt. – brodaczka zachodnia – CH; (RE). Znany ze środkowej i południowej Europy, gdzie jest bardzo rzadki. Podany z Polski, z jednego stanowiska na Kielecczyźnie (jako U. dolosa Motyka – por. Bystrek & Górzyńska, 1985), prawdopodobnie wyginął. Nie ma aktualnych stanowisk w kraju i wpisanie go na listę gatunków chronionych jest bezcelowe.

Usnea dasopoga (Ach.) Röhl. (U. capillaris Motyka; U. chaetophora Stirt.; U. esthonica Räsänen; U. fascinata Bystrek; U. filipendula Stirt.; U. flagellata Motyka; U. hirtella Motyka; U. leiopogaMotyka; U. muricata Motyka; U. sublaxa Vain.) – brodaczka zwyczajna – CHcz; VU. Występuje na półkuli północnej, głównie w Europie i na pacyficznych wybrzeżach Ameryki Płn. („Usnea dasypoga”, 2021). Gatunek od kilkunastu lat rozprzestrzenia się u nas; znany z dość licznych stanowisk w północnej Polsce i w Bieszczadach. Pojawił się również na południowym zachodzie kraju, np. w Przemkowskim Parku Krajobrazowym oraz w Sudetach (np. Dimos-Zych, 2013; Kossowska, 1994; Smoczyk, 2013; Szczepańska, 2008a). Znalazło to odzwierciedlenie w obniżeniu rangi ochrony tego gatunku w ostatnim rozporządzeniu i przeniesieniu go do ochrony częściowej. Porost opisywany w przeszłości pod wieloma nazwami, stąd bogata synonimika i trudności z oceną rzeczywistego rozmieszczenia w każdej skali. Gatunek w kraju niezagrożony, dość częsty w Polsce północno-wschodniej i w Borach Tucholskich, liczne rozproszone stanowiska są również na pozostałym obszarze kraju, ale powinien być chroniony częściowo w skali kraju, a w niektórych regionach – ściśle.

Usnea diplotypus Vain. – brodaczka zagubiona – CH; RE. Znany z wielu regionów Europy gatunek epifityczny (Randlane et al., 2009). Podany z Sudetów (Motyka, 1962; Nowak & Tobolewski, 1975), na pewno błędnie, ponieważ z podłoża skalnego, stąd wcześniejsza polska nazwa taksonu – brodaczka skalna. Autorzy powołują się przy tym na opracowanie Steina (1879), który tego gatunku w ogóle nie wymienia, a także Andersa (1928), który na stronie 190 podaje z tego sudeckiego stanowiska tylko U. saxicola (ta nazwa jest synonimem U. cornuta). Jedyne pewne stanowisko gatunku, znalezione przeze mnie na brzozie (det. Ph. Clerc), znajdowało się w Borach Tucholskich; stanowisko to już nie istnieje. Na regionalne listy gatunków ściśle chronionych powinien być wpisany po ewentualnym odnalezieniu.

Usnea florida (L.) Weber ex F. H. Wigg. – brodaczka nadobna – CH; CR. Kosmopolityczny, chociaż najwięcej stanowisk ma w Europie („Usnea florida”, 2021). W Polsce aktualne i pewne stanowiska znajdują się w Puszczy Białowieskiej (tu jeszcze występuje licznie – Cieśliński, 2003a), w Bieszczadach (Kościelniak, 2007, 2013) oraz na Kaszubach (Fałtynowicz & Tobolewski, 1980). Porost zagrożony, rzadko spotykany, chociaż wcześniej był znajdowany na licznych rozproszonych stanowiskach (Fałtynowicz, 2003). Dużo zamieszania wprowadziło połączenie tego gatunku z U. subfloridana i późniejsze ponowne rozdzielenie tych taksonów, co utrudnia wiarygodną analizę rozmieszczenia w kraju. Wymaga ochrony ścisłej na całym obszarze.

Usnea fragilescens Hav. ex Lynge – brodaczka subtelna – CH. Reprezentuje oceaniczny typ rozmieszczenia, znany jest głównie z Europy Zachodniej (Wlk. Brytania, Irlandia, Wyspy Kanaryjskie) i z jednego stanowiska na Półwyspie Bałkańskim, a ponadto podawany z oceanicznych wybrzeży Ameryki Płn. Ten głównie epilityczny porost w Polsce został podany z kory sosny tylko z torfowiska koło Nowego Targu (Szafer, 1928), a epifityczna odmiana tego gatunku [var. mollis (Vain.) P. Clerc] ma najbliższe stanowiska na Wyspach Brytyjskich. Okaz najprawdopodobniej został błędnie oznaczony i gatunek nigdy nie rósł w naszym kraju.

Usnea fulvoreagens (Räsänen) Räsänen – brodaczka rozpierzchła – CH; CR. Rozpowszechniony w Europie od Portugalii po Kaukaz. W Polsce podawany z wielu stanowisk na niżu i w górach (Fałtynowicz, 2003), ale na większości już wyginął; aktualnie rośnie (licznie) w Puszczy Białowieskiej (Cieśliński, 2003a) i Puszczy Boreckiej (Zalewska, 2012), a także na Pomorzu Zachodnim (Gruszka & Lipnicki, 2019; Lipnicki et al., 2012). Zagrożony wyginięciem, wymaga ochrony ścisłej na obszarze całego kraju.

Usnea glabrata (Ach.) Vain. – brodaczka łysiejąca – CH; CR. Znany z Europy i Ameryki Płn., pojedyncze stanowiska ma w Ameryce Płd., Meksyku, na Uralu oraz w Indonezji i Himalajach („Usnea glabrata”, 2021), podawany także z Chin (Wei, 1991). Z Polski notowany głównie w Karpatach i Sudetach, rzadko również na niżu (Fałtynowicz, 2003). Gatunek zagrożony, wymaga ochrony ścisłej w skali kraju.

Usnea glabrescens (Nyl. ex. Vain.) Vain. ([U. compacta Motyka; U. distincta Motyka; U. extensa Vain.; U. laricina Vain.) – brodaczka szczelinowata – CH; CR. Częsty na półkuli północnej. W Polsce podawany z licznych rozproszonych stanowisk (Fałtynowicz, 2003), ale w większości miejsc wyginął, aktualnych notowań jest mało; ostatnio znaleziony w Puszczy Białowieskiej (Golubkov et al., 2011). Gatunek zagrożony, wymaga ochrony ścisłej na obszarze całego kraju.

Usnea hirta (L.) Weber ex F. H. Wigg. (U. foveata Vain.; U. glaucescens Vain.) – brodaczka kępkowa – CHcz; VU. Występuje głównie na półkuli północnej, ale pojedyncze stanowiska zanotowano w Australii i w RPA („Usnea hirta”, 2021). W Polsce, w północnej części pospolity, na pozostałym obszarze częsty, spotykany na korze drzew i krzewów liściastych oraz iglastych, a także na drewnie, w lasach, na drzewach przydrożnych i pojedynczo rosnących oraz w parkach miejskich (np. Fałtynowicz, 2003). W ostatnich latach rozprzestrzenił się w całym kraju, często bardzo licznie rekolonizując teren. Obecnie notowany jest nawet w dużych miastach, takich jak Wrocław, Toruń, Gdańsk, Gdynia, Olsztyn (Adamska, 2014; Dimos, 2005; Fałtynowicz et al., 1991; Kubiak, 2005). Gatunek niezagrożony, powinien być usunięty z czerwonej listy i wyjęty spod ochrony prawnej.

Usnea intermedia (A. Massal.) Jatta [U. faginea Motyka; U. glauca Motyka; U. montana Motyka; U. neglecta Motyka; U. rigida (Ach.) Motyka; U. smaragdina Motyka] – brodaczka pośrednia – CH; CR – pod niektórymi nazwami synonimicznymi podawana z kategorią RE, a pod innymi – CR. Większość stanowisk na półkuli północnej (Europa, Ameryka Płn.), znany też z Ameryki Płd. i Afryki („Usnea intermedia”, 2021). Z Polski podawany z wielu stanowisk, głównie w górach, ale na większości już nie rośnie. Gatunek opisywany wiele razy pod różnymi nazwami, stąd bogata synonimika i trudności w ustaleniu rzeczywistego rozmieszczenia i zagrożeń. Porost prawdopodobnie silnie zagrożony, współcześnie ma pojedyncze stanowiska, wymaga ochrony ścisłej na obszarze całego kraju.

Usnea lapponica Vain. (U. monstruosaVain.; U. perplectans Stirt.) – brodaczka sorediowa – CH; CR. Rozpowszechniony na półkuli północnej („Usnea lapponica”, 2021). W Polsce podawany z rozproszonych stanowisk, głównie w górach (Fałtynowicz, 2003), ale aktualnych jest bardzo mało – tylko w Borach Tucholskich (Fałtynowicz, 1980) i Puszczy Białowieskiej (Golubkov et al., 2011). Gatunek zagrożony, powinien znaleźć się pod ścisłą ochroną prawną w całym kraju.

Usnea motykana Bystrek & Wójciak – brodaczka Motyki – CH; RE. Wymaga dalszych badań i określenia pozycji taksonomicznej; nie został uznany przez Randlane et al. (2009). Wymarł w kraju; umieszczenie go na liście gatunków chronionych jest bezzasadne.

Usnea silesiaca Motyka (U. madeirensis Motyka) – brodaczka śląska – CH; RE. Znany z Europy, Ameryki Płn. i Środkowej oraz z północnej części Ameryki Płd. Z Polski podawany z niewielu stanowisk, głównie w górach, ale też z północno-wschodniej części kraju (Fałtynowicz, 2003). Uznany za wymarły w kraju, w przypadku odnalezienia nowych stanowisk powinien być wpisany na regionalną listę gatunków ściśle lub strefowo chronionych.

Usnea subfloridana Stirt. [U. comosa (L.) Vain.; U. scabriuscula Motyka] – brodaczka kędzierzawa – CHcz; VU. Znany z półkuli północnej i z pojedynczych stanowisk w Afryce („Usnea subfloridana”, 2021). W Polsce częsty na północy, na pozostałym obszarze na razie stosunkowo nieliczny (Tobolewski, 1988), ale jest w trakcie rekolonizacji. Gatunek przez ostatnie lata był włączany do U. florida, stąd niektóre współczesne stanowiska wymagają potwierdzenia. W skali Polski nie jest zagrożony, w niektórych regionach dość częsty (Podlasie, Warmia i Mazury, Pojezierze Kaszubskie, Bory Tucholskie, Bieszczady), ale wymaga ochrony częściowej w skali kraju.

Usnea uncinulata Motyka – brodaczka haczykowata – CH; RE. Znany tylko z locus classicus w Tatrach (Motyka, 1962), podawany także z Puszczy Białowieskiej (Bystrek & Kolanko, 1992) i z Kielecczyzny (Cieśliński & Bystrek, 1982). Uznany za wymarły w kraju. Nie powinno się go umieszczać na liście gatunków chronionych, ponieważ nawet gdy zostanie znaleziony, to najprawdopodobniej na obszarze któregoś z górskich parków narodowych.

Usnea wasmuthii Räsänen – brodaczka Wasmutha – CH; CR. Gatunek europejski, z nielicznymi stanowiskami w Azji i Ameryce Płn. Z Polski podawany z rozproszonych stanowisk (Fałtynowicz, 2003), na których w większości już nie rośnie. Występuje w Puszczy Białowieskiej (Golubkov et al., 2011) i Borach Tucholskich (Fałtynowicz, 1980). Gatunek zagrożony, powinien być objęty ochroną ścisłą w skali kraju.

Xanthoparmelia delisei (Duby) O. Blanco et al. – żełuczka Delisa – CH. Rośnie głównie w Europie, w basenie Morza Śródziemnego, ale ma też liczne stanowiska w Australii oraz pojedyncze w Chile i w USA („Xanthoparmelia delisei”, 2021). W Polsce występuje na północnym wschodzie, a nielicznie – na Pomorzu Gdańskim i w centralnej części (Szczepańska & Kossowska, 2014). Gatunek słabo zagrożony w skali kraju, ale powinien być objęty ochroną ścisłą w województwach: pomorskim, kujawsko-pomorskim, łódzkim, świętokrzyskim, mazowieckim i dolnośląskim.

Xanthoparmelia mougeotii (Schaer.) Hale – żełuczka Mougeota – CH; VU. Kosmopolityczny, nienotowany tylko z Australii, ale podawany z Nowej Zelandii; najwięcej stanowisk ma w Europie i Ameryce Płd. („Xanthoparmelia mougeotii”, 2021). W Polsce jego stanowiska są skupione głównie na Pomorzu Gdańskim, ale występuje w rozproszeniu na Pomorzu Środkowym i w województwie lubuskim, znaleziony również na jednym (już nieistniejącym) stanowisku w Suwałkach (Cieśliński, 2003a; Fałtynowicz, 2003; Kanigowski et al., 2016 oraz mat. npbl.). Porost zagrożony, głównie przez niszczenie jego podłoży, trudny do ochrony. Powinien być na odpowiednich regionalnych listach gatunków ściśle chronionych.

Xanthoparmelia pulla (Ach.) O. Blanco et al. – żełuczka drobna – CH; NT. Kosmopolityczny, najwięcej stanowisk ma w Europie i w Australii („Xanthoparmelia pulla”, 2021). W Polsce znany tylko z dwóch miejsc na Dolnym Śląsku (gatunek był w przeszłości błędnie oznaczany i mylony z X. delisei – por. Szczepańska & Kossowska, 2014). Powinien być objęty ochroną ścisłą w województwie dolnośląskim.

Xanthoparmelia stenophylla (Ach.) Heugel – żełuczka wąskolistna (zmienna) – CH. Znany z Europy, Azji, Ameryki Płn. oraz Ameryki Płd. W Polsce notowany tylko na dwóch stanowiskach: w Górach Świętokrzyskich i na Dolnym Śląsku. Jest prawdopodobne odszukanie nowych stanowisk w górach oraz na głazach narzutowych w północnej Polsce. Stopień zagrożenia gatunku jest trudny do określenia. Stanowiska znane znajdują się na obszarach chronionych i wydają się niezagrożone. Uważam, że porost może być wpisany na regionalne listy gatunków częściowo chronionych w województwach północnych oraz dolnośląskim i świętokrzyskim, ale po ewentualnym odnalezieniu jego stanowisk poza terenami chronionymi.

Xanthoparmelia verruculifera (Nyl.) O. Blanco et al. – żełuczka brodawkowata – CH; EN. Gatunek europejsko-północnoamerykański, tylko pojedyncze stanowiska są podawane z Półwyspu Arabskiego oraz z RPA („Xanthoparmelia verruculifera”, 2021). Szeroko rozpowszechniony w Polsce (Szczepańska & Kossowska, 2014). Kategoria zagrożenia przyznana bez analizy rozmieszczenia gatunku; po rewizji materiałów zielnikowych okazało się, że jest to porost pospolity i w ogóle niezagrożony; powinien być usunięty z czerwonej listy. Tym samym gatunek nie wymaga ochrony.

4. Wyniki i wnioski

Analiza listy gatunków chronionych wykazała, że nazwy ponad 30 gatunków wpisanych do rozporządzenia to synonimy. Trzy kolejne gatunki (Bryoria kuemmerleana, Ramalina calicaris i Usnea fragilescens) nigdy nie rosły na obszarze Polski, a Bryoria jubata, według MycoBank, to nazwa odrzucona (nomen rejiciendum) i nie sposób określić, jakiego gatunku dotyczy (natomiast poszczególne odmiany B. jubata są określone jako synonimy kilku gatunków z tego rodzaju – por. np. Velmala et al., 2014). Po tych korektach okazało się, że rozporządzenie o ochronie gatunkowej grzybów w rzeczywistości zawiera 168 gatunków występujących aktualnie w Polsce.

Z powyższych opisów wynika również, że aż 29 gatunków porostów wyginęło na terenie Polski (ponad połowa z nich to taksony z rodzajów Bryoria i Usnea), co nie zawsze znajduje odbicie w aktualnej czerwonej liście (por. Cieśliński et al., 2006). Każdy z tych gatunków, jeżeli zostaną odnalezione ich stanowiska, powinien od razu trafić na odpowiednią regionalną listę gatunków chronionych ściśle lub nawet strefowo.

Aż 34 gatunki spośród zamieszczonych w rozporządzeniu występują wyłącznie lub przede wszystkim w parkach narodowych i nie powinny znaleźć się na liście taksonów objętych ochroną gatunkową. Istnieją wątpliwości co do poprawnej diagnozy sześciu gatunków (Bryoria flexuosa, B. sophiae, B. tatarkiewiczii, Solorina spongiosa, Umbilicaria dendrophora i Usnea motykana); należy poczekać na ostateczną weryfikację ich statusu, ponieważ może się okazać, że są to nazwy synonimiczne taksonów już wcześniej znanych.

Spośród gatunków znajdujących się w rozporządzeniu, liczne szybko się rozprzestrzeniają (np. Bryoria fuscescens, Evernia prunastri, Flavoparmelia caperata, Hypogymnia tubulosa, Nephromopsis chlorophylla, Parmelina tiliacea, Platismatia glauca, Pleurosticta acetabulum, Ramalina farinacea, U. dasopoga, Usnea hirta i U. subfloridana). Większość z nich w następnych latach zapewne będzie stopniowo wycofywana z wykazów gatunków wymagających ochrony. Zastosowanie zasady przezorności w niektórych przypadkach okazało się przesadzone, np. w odniesieniu do większości gatunków z rodzaju Cladonia. Obawy o ich eksploatację nie potwierdziły się i także te gatunki powinny być wycofane z listy gatunków chronionych. Taksony wymienione w tym akapicie być może należałoby chronić, ale tylko w niektórych regionach.