. Wstęp

Ogrody botaniczne pełnią ważną rolę w zachowaniu różnorodności biologicznej (np. Puchalski & Gawryś, 2007). Na tle wielu szczegółowo opracowanych grup systematycznych lub ekologicznych roślin, pteridoflora ogrodów botanicznych w Polsce jest stosunkowo słabo przedstawiona w piśmiennictwie naukowym. Np. jak dotąd nie opublikowano pełnego zestawienia rodzimych taksonów paproci z żadnego z polskich ogrodów. Wiedzę o różnorodności rodzimych paproci w kolekcjach ogrodowych warto rozwijać dla doskonalenia ich uprawy zachowawczej, szczególnie taksonów chronionych i rzadkich, a także dla właściwego ich eksponowania w celach edukacyjnych. W niniejszej pracy przedstawiono zasoby rodzimych paproci cienkozarodniowych uprawianych na terenie Miejskiego Ogrodu Botanicznego (MOB) w Zabrzu. Dodatkową przesłanką podjęcia tego opracowania było duże zainteresowanie botaników i miłośników pteridoflory tym bogatym zbiorem paproci.

. Materiał i metody

Miejski Ogród Botaniczny w Zabrzu, został zaprojektowany w 1936 r. i otwarty dla publiczności w roku 1938. Obecnie zajmuje powierzchnię 6,36 ha, na którą składa się część rabatowa i parkowa. Kolekcja ogrodu obejmuje ponad 600 gatunków roślin zielnych i około 500 gatunków drzew i krzewów (Miejski Ogród Botaniczny w Zabrzu, 2021). Część tej kolekcji stanowią rodzime taksony paproci. Ich liczbę znacząco zwiększono w latach 2020–2021 poprzez sprowadzenie sadzonek z naturalnych stanowisk w Beskidzie Małym i Pogórzu Śląskim. W roku 2021 przeprowadzono inwentaryzację rodzimych paproci w Ogrodzie, określając lokalizację, liczbę okazów i stan zdrowotny poszczególnych taksonów. Ponadto przedstawiono warunki ich uprawy i działania mające na celu utrzymanie ich w jak najlepszej kondycji. O poprawność oznaczeń taksonów trudnych (np. paproci z grupy Dryopteris affinis) zadbał autor tego opracowania, specjalizujący się w pteridologii. Nazewnictwo przyjęto za Mirkiem et al. (2020).

. Wyniki

Charakterystyka kolekcji

Na terenie Miejskiego Ogrodu Botanicznego w Zabrzu rosną 33 taksony rodzimych paproci (w tym 27 gatunków) należących do 14 rodzajów i 9 rodzin, co stanowi ponad połowę taksonów dotychczas stwierdzonych w naturze w Polsce (Mirek et al., 2020). Ponadto podjęto nieudaną, mimo stworzenia korzystnych warunków, próbę uprawy Asplenium ruta-muraria L. i Asplenium viride Huds.

Większość eksponowanych taksonów jest reprezentowana w kolekcji przez pojedyncze osobniki lub kępy (por. rozdział 3.2.). Rosną one głównie w południowo-centralnej części Ogrodu. Miejsce to składa się z dwóch pagórków zbudowanych z materiału skalnego i gruzu, pokrytych glebą kompostową z dodatkiem torfu. Rabaty zostały osłonięte zrębkami drewna drzew liściastych i są w znacznym stopniu zacienione przez drzewa, co stwarza nieco wilgotniejszy niż w otoczeniu mikroklimat. Dodatkowo powierzchnia terenu została urozmaicona przez leżące pnie drzew, które ulegają stopniowemu rozkładowi, wzbogacając glebę w próchnicę (Rycina 1, Rycina 2). Dla utrzymania paproci w tym miejscu potrzebne jest podlewanie w okresie suszy, usuwanie niepożądanych roślin oraz utrzymanie zacienienia przez drzewa. Zagrożenie dla tych paproci mogą stanowić osoby zwiedzające ogród, nieumiejące się właściwie zachować – zanotowano przypadki wyrywania roślin i zamiany tabliczek opisowych. Pozostałe 4 taksony paproci rosną w stawach, położonych w południowo-zachodniej i południowo-wschodniej części ogrodu. Stawy te są częściowo zarośnięte przez roślinność szuwarową (Rycina 3). Dla utrzymania paprotników w stawach konieczne jest zapewnienie im częściowego naświetlenia, stałego – choćby niewysokiego – poziomu wody oraz usuwanie roślin stanowiących dla nich konkurencję.

Rycina 1

Główne miejsce występowania paproci w Miejskim Ogrodzie Botanicznym w Zabrzu (fot. A. Zawisza-Raszka 2021 r.).

https://www.journalssystem.com/wbo/f/fulltexts/159889/Rycina_1_min.jpg
Rycina 2

Wietlica samicza i paprotnik Brauna w kolekcji Miejskiego Ogrodu Botanicznego w Zabrzu (fot. A. Zawisza-Raszka 2021 r.).

https://www.journalssystem.com/wbo/f/fulltexts/159889/Rycina_2_min.jpg
Rycina 3

Marsylia czterolistna Marsilea quadrifolia w stawie w Miejskim Ogrodzie Botanicznym w Zabrzu (fot. A. Zawisza-Raszka 2021 r.).

https://www.journalssystem.com/wbo/f/fulltexts/159889/Rycina_3_min.jpg

Wśród najcenniejszych występujących na terenie ogrodu paproci znajduje się Marsilea quadrifolia – chroniona i zagrożona, umieszczona w Polskiej czerwonej księdze roślin (Kaźmierczakowa et al., 2014) i na Polskiej czerwonej liście paprotników i roślin kwiatowych (Kaźmierczakowa et al., 2016), jako gatunek wymarły na stanowiskach naturalnych; oraz 4 inne gatunki objęte ochroną ścisłą tj.: Phyllitis scolopendrium, Polystichum aculeatum, Polystichum brauniiSalvinia natans, a także 2 gatunki pod ochroną częściową tj.: Blechnum spicantMatteucia struthiopteris (Rozporządzenie Ministra Środowiska, 2014). Gatunki chronione znajdujące się w kolekcji ogrodu rosną tam od wielu lat a źródło ich pochodzenia nie jest znane. Wyjątek stanowi marsylia czterolistna, pozyskana w lipcu 2002 z Arboretum w Bolestraszycach.

Lista taksonów

Asplenium trichomanes L. – Zanokcica skalna; kilka kęp w miarę w dobrym stanie na pagórku w południowo-centralnej części ogrodu

Athyrium distentifolium Tausch ex Opiz – Wietlica alpejska; jeden osobnik w miarę w dobrym stanie na pagórku w południowo-centralnej części ogrodu

Athyrium filix-femina (L.) Roth – Wietlica samicza; kilkadziesiąt osobników (w tym w odmianie czerwonoogonkowej var. rubripes Kom.) w dobrym stanie na terenie całego ogrodu

Blechnum spicant (L.) Roth – Podrzeń żebrowiec; jeden osobnik w dobrym stanie na pagórku w południowo-centralnej części ogrodu

Cystopteris fragilis (L.) Bernh. – Paprotnica krucha; jedna kępa w miarę w dobrym stanie na murku pod pagórkiem w południowo-centralnej części ogrodu

Dryopteris affinis(Lowe) Fraser-Jenk. subsp. jessenii(Fraser-Jenk.) Fraser-Jenk. – Nerecznica mocna Jessena; jeden osobnik w dobrym stanie na pagórku w południowo-centralnej części ogrodu

Dryopteris×ambroseae Fraser-Jenk. & Jermy – Nerecznica ambrozjowata; jeden osobnik w miarę w dobrym stanie na pagórku w południowo-centralnej części ogrodu

Dryopteris borreri(Newman) Newman ex Oberh. & Tavel – Nerecznica Borrera; jeden osobnik w dobrym stanie na pagórku w południowo-centralnej części ogrodu

Dryopteris cambrensis (Fraser-Jenk.) Beitel & W. R. Buck subsp. insubrica (Oberh. &Tavel ex Fraser-Jenk.) Faser-Jenk. – Nerecznica walijska insubryjska; jeden osobnik w dobrym stanie na pagórku w południowo-centralnej części ogrodu

Dryopteris carthusiana (Vill.) H. P. Fuchs – Nerecznica krótkoostna; kilka osobników w dobrym stanie rozproszonych w południowej części ogrodu

Dryopteris ×complanata Fraser-Jenk. – Nerecznica spłaszczona; jeden osobnik w dobrym stanie na pagórku w południowo-centralnej części ogrodu

Dryopteris ×convoluta Fraser-Jenk. nothosubsp. convoluta – Nerecznica (brak polskiej nazwy gatunkowej); jeden osobnik w miarę w dobrym stanie na pagórku w południowo-centralnej części ogrodu

Dryopteris cristata (L.) A. Gray – Nerecznica grzebieniasta; jeden osobnik w szuwarze na brzegu stawu znajdującego się w południowo-wschodniej części ogrodu, który nie wypuścił liści w 2021 r. z powodu zbyt wysokiego stanu wody

Dryopteris ×critica (Fraser-Jenk.) Fraser-Jenk. – Nerecznica krytyczna; jeden osobnik w miarę dobrym stanie na pagórku w południowo-centralnej części ogrodu

Dryopteris ×deweveri (Jansen) Jansen & Wacht. – Nerecznica Dewevera; jeden osobnik w miarę w dobrym stanie na pagórku w południowo-centralnej części ogrodu

Dryopteris dilatata (Hoffm.) A. Gray – Nerecznica szerokolistna; kilka osobników w dobrym stanie pod pagórkiem w południowo-centralnej części ogrodu

Dryopteris expansa (C. Presl) Fraser-Jenk. & Jermy – Nerecznica górska; jeden osobnik na pagórku w południowo-centralnej części ogrodu, który nie wypuścił liści w 2021 r.

Dryopteris filix-mas (L.) Schott – Nerecznica samcza; kilkadziesiąt osobników w dobrym stanie na terenie całego ogrodu

Dryopteris pseudodisjuncta (Tavel & Fraser-Jenk.) Fraser-Jenk. – Nerecznica elegancka; jeden osobnik w dobrym stanie na pagórku w południowo-centralnej części ogrodu

Dryopteris remota (A. Braun in Döll) Druce – Nerecznica pośrednia; jeden osobnik w dobrym stanie na pagórku w południowo-centralnej części ogrodu

Dryopteris ×uliginosa (A. Braun ex Döll) Kuntze ex Druce – Nerecznica bagienna; jeden osobnik w miarę w dobrym stanie pomiędzy dwoma pagórkami w południowo-centralnej części ogrodu

Gymnocarpium dryopteris (L.) Newman – Cienistka trójkątna; jedna kępa na pagórku w południowo-centralnej części ogrodu która nie wypuściła liści w 2021 r.

Marsilea quadrifolia L. – Marsylia czterolistna; płat o powierzchni kilkunastu metrów kwadratowych w szuwarze w stawie znajdującym się w południowo-wschodniej części ogrodu

Matteucia struthiopteris (L.) Tod. – Pióropusznik strusi; kilkanaście osobników w dobrym stanie na pagórku w południowo-centralnej części ogrodu

Oreopteris limbosperma (Bellardi ex All.) Holub – Zaproć górska; jeden osobnik na pagórku w południowo-centralnej części ogrodu, który nie wypuścił liści w 2021 r.

Phegopteris connectilis (Michx.) Watt – Zachyłka oszczepowata; jedna kępa w miarę w dobrym stanie na pagórku w południowo-centralnej części ogrodu

Phyllitis scolopendrium (L.) Newman – Języcznik zwyczajny; kilkanaście osobników w dobrym stanie na pagórku w południowo-centralnej części ogrodu

Polypodium vulgare L. – Paprotka zwyczajna; kilkanaście osobników w dobrym stanie pomiędzy dwoma pagórkami w południowo-centralnej części ogrodu

Polystichum aculeatum (L.) Roth – Paprotnik kolczysty; jeden osobnik w dobrym stanie na pagórku w południowo-centralnej części ogrodu

Polystichum braunii (Spenn.) Fée – Paprotnik Brauna; jeden osobnik w dobrym stanie na pagórku w południowo-centralnej części ogrodu

Polystichum setiferum (Forsk.) Moore ex Woyn. – Paprotnik szczecinkozębny; kilkanaście osobników (w tym w licznych odmianach hodowlanych) w dobrym stanie na dwóch pagórkach w południowo-centralnej części ogrodu

Salvinia natans (L.) All. – Salwinia pływająca; kilka osobników w szuwarze na brzegu największego stawu znajdującego się w południowo-zachodniej części ogrodu

Thelypteris palustrisSchott – Zachylnik błotny; jedna kępa w szuwarze na brzegu stawu znajdującego się w południowo-wschodniej części ogrodu która nie wypuściła liści w 2021 r. z powodu zbyt wysokiego stanu wody oraz jedna kępa w dobrym stanie pomiędzy dwoma pagórkami w południowo-centralnej części ogrodu

. Dyskusja

Niniejsze opracowanie jest pierwszym tego typu w Polsce, opisującym wszystkie rodzime taksony paproci zgromadzone w ogrodzie botanicznym. Dotychczasowe prace na temat występowania rodzimych paproci w polskich ogrodach dotyczyły następujących gatunków: Asplenium adiantum-nigrum, Asplenium adulterinum, Asplenium cuneifolium, Blechnum spicant, Cryptogramma crispa, Dryopteris cristata, Dryopteris villarii, Marsilea quadrifolia, Matteucia struthiopteris, Osmunda regalis, Phyllitis scolopendrium, Pilularia globulifera, Polypodium interjectum, Polypodium vulgare, Polystichum aculeatum, Polystichum braunii, Polystichum lonchitis, Salvinia natans, Woodsia alpinai Woodsia ilvensis oraz przedstawiały dane na temat roku ich introdukcji, pochodzenia, liczebności i kondycji (Grabowska & Kubala, 2012; Puchalski & Gawryś, 2007; Ziarnek, 2017).

Spośród wyżej wymienionych, uprawiane w MOB w Zabrzu Blechnum spicant, Polystichum aculeatum, Polystichum brauniiSalvinia natans cechują się skrajnie niską liczebnością w porównaniu z innymi ogrodami botanicznymi w Polsce, a Matteucia struthiopteris, Phyllitis scolopendrium i Polypodium vulgare osiągają liczebność porównywalną ze średnią liczebnością innych polskich ogrodów botanicznych. Jedną z najciekawszych paproci w ogrodzie botanicznym w Zabrzu jest Marsilea quadrifolia, stanowiąca jednocześnie symbol ogrodu, która zależnie od wysokości poziomu wody w stawie i odsłonięcia szuwaru zwiększa lub zmniejsza zajmowaną powierzchnię. W latach 2002–2009 powierzchnia jej płatu zwiększyła się z 0,04 do 96 m2, tworząc największą populację w polskich ogrodach botanicznych. Natomiast w kolejnych latach jej populacja stała się bardzo nieliczna. W „mokrym roku” 2021 przy wysokości 1–15 cm poziomu wody, powierzchnia płatu osiągnęła kilkanaście metrów kwadratowych (mat. npbl. J. Parusel oraz Parusel, 2007). Wymienione chronione paprocie w MOB w Zabrzu wykazywały bardzo dobrą żywotność i wytwarzały zarodnie, co odróżniało je od populacji z pozostałych ogrodów, gdzie rosły one słabo lub dobrze (Puchalski & Gawryś, 2007).

Na tle innych kolekcji w Polsce, opisywana ekspozycja charakteryzuje się dużym nagromadzeniem rzadko występujących w naturze taksonów z rodzaju Dryopteris. Do najrzadziej uprawianych w ogrodach botanicznych taksonów, obecnych w opisywanej kolekcji zaliczyć można zwłaszcza grupę Dryopteris affinis obejmującą: Dryopteris affinis subsp. jessenii, Dryopteris ×complanata, Dryopteris ×convoluta nothosubsp. convoluta, Dryopteris pseudodisjuncta.

Miejski Ogród Botaniczny w Zabrzu wraz z Ogrodem Botanicznym w Poznaniu, gdzie zgromadzono również 33 taksony (inf. ustna M. Rękoś, 2022), posiadają w swej kolekcji największą liczbę taksonów rodzimych paproci z polskich ogrodów botanicznych. W kolejnych ogrodach np. we Wrocławiu zgromadzono 23 taksony (inf. ustna W. Basiński, 2022), w Powsinie 9 taksonów (inf. ustna A. Rucińska, 2021). Liczby taksonów paproci uprawianych w pozostałych ogrodach botanicznych w Polsce nie udało się autorom ustalić.