. Wstęp
Siedziby ludzkie od pradawnych czasów przejmowały nazwy od cech terenu, jak ukształtowanie, typ gleby, obecność rzek, podmokłości oraz roślin występujących na danym obszarze (Nowik, 1993; Szczerbowska-Kopacz, 2011). Ważną funkcję w toponimii (z gr. topos – ‘miejsce, okolica’ i onymos – ‘imię’) odegrały drzewa i krzewy, ale również ich ‘duże skupiska’, czyli las/les (Słownik pojęciowy języka staropolskiego, 2011–2015). Pojawianie się nazw miejscowych wywodzących się od podstaw roślinnych – fitotoponimów, datuje się głównie na XIV–XV w. Z tego też okresu pochodzi większość najstarszych nazwisk polskich (antroponimów) wywiedzionych od terminów odleśnych (Bijak, 2017; Kowalik-Kaleta, 2007; Kowalik-Kaleta et al., 2007; Makarski, 2006; Naruszewicz-Duchlińska, 2012).
Lasy pokrywały pierwotnie prawie cały obszar Polski, jak się szacuje, w co najmniej 80% (Olaczek, 1995), a nawet 97% (Szuflet, 2005). Zupełnie inny był także udział najważniejszych typów ekologicznych lasów, właściwych dla strefy nemoralnej (z łac. nemoralis – ‘gajowy, rosnący w gaju, w lesie’). Dotyczy to zwłaszcza grądów, czyli wielogatunkowych lasów z przewagą drzew zrzucających liście na zimę, uwarunkowanych ich naturalnymi zasięgami oraz zgodnych z siedliskiem, które wyraźnie dominowały w krajobrazach roślinnych naszych ziem (Rycina 1A,B). Trudno dzisiaj odtworzyć ich obraz metodami bezpośrednimi. Celem cyklu prac jest zatem próba oceny stopnia lesistości, zróżnicowania lasów i ich rozmieszczenia metodą pośrednią, tj. poprzez analizę nazw miejscowości, które powstawały w miejscach po wykarczowaniu czy wypaleniu lasu, jak też nazwisk, wywodzących się od samego lasu jako dużego skupiska drzew, typów lasu, nazw drzew bądź zawodów związanych z gospodarką leśną.
. Materiały i metody
Podstawą analizy był aktualnie obowiązujący wykaz urzędowych nazw miejscowości zawarty w załącznikach do Obwieszczenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 17 października 2019 r. (Obwieszczenie Ministra Spraw Wewnętrznych, 2019). Obejmuje on 100 tys. nazw miast i ich części bądź dzielnic, wsi lub ich części, przysiółków, kolonii oraz osad i osad leśnych (zwanych dalej miejscowościami). Spośród nich wybrano wszystkie toponimy, dalej nazywane w uproszczeniu odleśnymi, nawiązujące do:
lasów niezależnie od ich typów siedliskowych, określeń pradawnych lasów – puszcza, czyli ‘drzewostan na wielkiej przestrzeni’ i knieja – ‘puszcza z wykrotami’ (Boryś, 2005) oraz staropolskiego terminu leszy, czyli ‘demon lasu’ (Słownik pojęciowy języka staropolskiego, 2011–2015);
rodzimych gatunków lasotwórczych – drzew liściastych i iglastych oraz kilku pospolitych krzewów [w sensie botanicznym są to częściej rodzaje, ponieważ nie zawsze można ustalić przynależność do gatunku; nazwy gatunkowe za Mirek et al. (2002)] z uwzględnieniem ich nazw staropolskich i/lub regionalnych (gwarowych) bądź różnej pisowni (m.in. Bijak, 2017; Gliwa, 2016; Harmata et al., 2011; Kreja, 1986; Lech-Kirstein, 2015; Łuc, 2016; Magda-Czekaj, 2016; Makarski, 2006; Marczewska, 2002; Nowik, 1993; Różycka, 1989; Słownik pojęciowy języka staropolskiego, 2011–2015; Zawadzki, 2002);
typów lasu (Matuszkiewicz, 1978, 2001; Matuszkiewicz & Matuszkiewicz, 1996; Matuszkiewicz et al., 2012) bądź drzewostanów, które to pojęcia stosowane są również jako nazwy drewna, np. buczyna, grabina, osina, sośnina, oraz pojęć określanych mianem derywatów morfologiczne złożonych (tj. wyrazów pochodnych od terminu podstawowego) o znaczeniu kolektywnym, czyli kolektywów, jak brzezie, bucze, dąbie, grabie, jasienie, jedle, lipie, olsze, osie, sośnie, wierzbie itp. (Makarski, 2006);
rodzajów działalności (czynności, praktyk, ale też zawodów, narzędzi itp.) związanych z gospodarką leśną;
pojęć określających pozostałości po lasach (poręba, karcz, karpa, pień, polana itd.);
terminów nawiązujących do różnorakich pożytków leśnych (jagoda, malina, miód bartny, orzechy, żołędzie, chrust, karpina, smoła, popiół, potaż i in.).
Nazwy miejscowości sklasyfikowano pod względem formalnym (językowym), dzieląc je na dwie kategorie: jednoczłonowe (jednowyrazowe), czyli tylko z nazwą drzewa, lasu, działalności prowadzonej w lasach lub pozostałości po nich oraz dwuczłonowe (dwu- i bardzo rzadko także trójwyrazowe) – z nazwą odleśną w pierwszym lub drugim członie.
Pod względem przyrodniczym wszystkie toponimy zostały podzielone na 4 główne kategorie:
ogólnoleśne (niezależnie od typu siedliskowego lasu, który nie zawsze można dziś ustalić);
lasowe (wywodzące się od typów siedliskowych lasów liściastych i mieszanych; Matuszkiewicz, 1978);
borowe (od typów siedliskowych lasów budowanych przez gatunki iglaste; Matuszkiewicz, 1978);
pozostałe (utworzone od innych terminów związanych z działalnością gospodarczą prowadzoną w lasach oraz pożytkami płynącymi z lasów).
Uwzględniono wszystkie nazwy miejscowości z rdzeniem (rdzeń to stały, powtarzający się element nazwy własnej, niekiedy z możliwą modyfikacją fonetyczną; Zawadzki, 2002), wskazującym na którąś z powyższych kategorii. W każdej kategorii wyróżniono grupy/podgrupy toponimów, np. według typu lasu, nazwy drzewa/krzewu lub innych terminów odleśnych.
W niniejszym artykule szczegółowej analizie poddane zostały jednostki nazewnicze z kategorii I, w której znalazły się nazwy miejscowe pochodzące od lasu, niezależnie od jego kwalifikacji ekologicznej. Nazwy jednoczłonowe są to w większości derywaty (wyrazy pochodne) od podstaw związanych z lasem, tzn. z rdzeniem Las-, Les-, Leś- itp. (np. Laski, Lasowice, Lesiny, Leśniki, Leśniczówka), złożenia, jak Bączylas, Czarnolas, Mokrylas, Skoczylas lub też pochodzą od wyrażeń wskazujących na położenie względem lasu (z przyimkami pod, przed, przy, między, śród, za, na itd.), jak Międzylas, Nadlesie, Podlesisko, Przylasek czy Zalasocze, zwane dalej nazwami przyimkowymi. Nazwy dwuczłonowe reprezentują zestawienia, które mają budowę przymiotnikowo-rzeczownikową, typu Bukowski Las, Grabowy Las, lub rzeczownikowo-rzeczownikową, typu Bukówko-Leśniczówka, Dąbrowa-Las, Las-Jawor, Laski-Dąbrowa itp. W pracy – ze względu na jej cel – przy nazwach dwuczłonowych kierowano się znaczeniem pierwszego członu, zaliczając je tylko do jednej kategorii. W każdej kategorii i ważniejszej grupie toponimów określono ich częstość/frekwencję oraz rozmieszczenie w różnych regionach kraju (w zapisach zawsze podawane są według malejącej liczebności). Frekwencję toponimów skonfrontowano z częstością występowania nazwisk (antroponimów) mieszkańców Polski o podobnym pochodzeniu, zawartych w bazie PESEL z początku 2022 r. (Nazwiska występujące w rejestrze PESEL, 2022). W analizie uwzględniono tylko najpopularniejsze nazwiska, z min. 1000 wystąpień, łącznie w wersji męskiej i żeńskiej, które następnie zaliczono do 4 podstawowych kategorii wyróżnionych dla toponimów.
W pracy przyjęto następujące akronimy województw: DLŚ – dolnośląskie; KJP – kujawsko-pomorskie; LBL – lubelskie; LBS – lubuskie; ŁDZ – łódzkie; MŁP – małopolskie; MAZ – mazowieckie; OPL – opolskie; PDK – podkarpackie; PDL – podlaskie; POM – pomorskie; ŚLK – śląskie; ŚWK – świętokrzyskie; WMZ – warmińsko-mazurskie; WLP – wielkopolskie; ZPM – zachodniopomorskie. Stosowano także inne powszechnie używane skróty i symbole: d. – dawny; in. – inny; maks. – maksimum; min. – minimum; ok. – około; r. – rok; w. – wiek; tys. – tysiąc; < – mniejszy; > – większy; ≤ – mniejszy lub równy; ≥ – większy lub równy.
. Wyniki
Struktura toponimów i antroponimów odleśnych
Spośród 100 tysięcy nazw miejscowości w Polsce 15,1 tys. wskazuje na ich pochodzenie odleśne w omówionym wyżej, szerokim rozumieniu (Tabela 1). Rdzeń wywodzący się od terminów należących do 4 wyróżnionych kategorii pojawia się w 13,1 tys. toponimów jednoczłonowych i/lub w pierwszym członie dwuczłonowych (86,9%). Nazw z rdzeniem odleśnym w drugim członie jest 6,7-krotnie mniej – niespełna 2 tys. (13,1%).
Tabela 1
Udział poszczególnych kategorii toponimów w ogólnej liczbie odleśnych nazw miejscowości w Polsce.
| Kategoria toponimów | 1. człon nazwy | 2. człon nazwy | Suma | Udział (%) |
|---|---|---|---|---|
| I. Ogólnoleśne | 1684 | 738 | 2422 | 16,0 |
| II. Lasowe | 6264 | 701 | 6965 | 46,1 |
| III. Borowe | 1758 | 275 | 2033 | 13,5 |
| IV. Pozostałe | 3423 | 270 | 3693 | 24,4 |
| Razem | 13 129 | 1984 | 15 113 | 100,0 |
Toponimy z kategorii I (ogólnoleśne) w liczbie 2422 stanowią 16,0% całości. Nazwy pochodzące od drzew liściastych oraz lasów z dominacją gatunków liściastych w warstwie drzew z niewielką domieszką gatunków iglastych (kategoria II: lasowe), osiągają najwyższą frekwencję (6965 notowań; 46,1%) i aż 3,4-krotnie dominują nad borowymi (kategoria III) – 2033 (13,5%). Druga pod względem liczebności jest kategoria IV, obejmująca jednostki osadnicze o nazwach związanych z działalnością prowadzoną w lasach i wykorzystaniem surowców drzewnych i niedrzewnych – 3693 (24,4% wszystkich toponimów); tych jest wprawdzie 1,9 razy mniej niż toponimów lasowych, ale za to 1,8 razy więcej niż borowych i 1,5 razy więcej niż ogólnoleśnych (Rycina 2A).
Rycina 2
Udział poszczególnych kategorii toponimów i antroponimów odleśnych (oprac. własne): (A) kategorie toponimów w ogólnej liczbie odleśnych nazw miejscowych; (B) kategorie antroponimów wśród najpopularniejszych nazwisk odleśnych; (C) odsetek osób noszących najpopularniejsze nazwiska odleśne z danej kategorii.
Według najnowszych danych, wśród prawie 300 tys. nazwisk mieszkańców Polski zawartych w bazie PESEL, z czego ok. 6,3 tys. występuje min. 1000 razy, jest ponad 350 popularnych nazwisk odleśnych, w tym: ok. 30 z kategorii ogólnoleśnych, >140 lasowych, ok. 70 borowych i niemal 120 motywowanych innymi terminami (Rycina 2B). Antroponimy z kategorii II nie mają aż takiej dominacji jak w przypadku toponimów, ale jest ich 4,9 razy więcej niż ogólnoleśnych i 2,1 więcej niż borowych. Co trzecie z nazwisk należy do kategorii IV (4 razy więcej niż ogólnoleśnych; 1,7 razy więcej niż borowych). Pod względem liczby właścicieli nazwisk umacnia się ponownie kategoria II, w której mieści się niemal połowa wszystkich przypadków, a kategoria IV odzwierciedla udział toponimów (Rycina 2C).
Toponimy motywowane terminami ogólnoleśnymi
Na pierwszym miejscu wśród 2422 toponimów (Tabela 2) plasują się te, które wskazują na położenie względem lasu (nazwy przyimkowe) – 1312 miejscowości (54,2% ogólnoleśnych). Wśród jednoczłonowych najczęściej powtarzają się: Podlesie 339 (w tym MŁP 125, ŚWK 59, PDK 54, ŚLK 33, LBL 16), Zalesie 199 (MŁP 45, MAZ 31, ŁDZ 18, LBL 14) i Podlas 132 (PDK 60, MŁP 42, ŚWK 7), a wśród dwuczłonowych – Pod Lasem 127 (ŚWK 29, MŁP 24, PDK 19, MAZ 15). Dosyć wysoką frekwencję osiągają jeszcze m.in.: Polesie 34 (ŁDZ 13, MAZ 5, LBL i WLP po 4, ŚWK 3), Podlasie 25 (LBL 11, MAZ 5, ŚLK 3), Zalas 24 (MŁP 16, PDK 6, MAZ 2), Międzylesie 23 (WLP 5, LBL 3), Za Lasem 17 (głównie MŁP, PDK, ŚLK), Przylaski 17 (PDK i MŁP po 6), Przylasek 15 (PDK 7, MŁP 5). Nazwy przyimkowe grupują się przede wszystkim w województwach centralnej i południowej Polski. Wśród toponimów wywodzących się od pozostałych terminów najliczniejsze (>10 przypadków) są: Laski 45 (w tym LBL, ŁDZ i MAZ po 6, WLP 5), Lasek 31 (MAZ i ŚWK po 6, MŁP i LBL po 3), Las 19 (LBL 6, MŁP 4, PDK 3), Laskowa 12 (MŁP 5, ŚWK 4), Laskowiec 11 (ŚWK i MAZ po 3, PDL 2), wśród tych z rdzeniem Las- w drugim członie – Czarny Las 23 (ŚLK 5, ŁDZ 4, MAZ 3, LBL i MŁP po 2). Rdzeń Las- odnaleziono ogółem w 484 nazwach miejscowych (niemal 20% kategorii I).
Tabela 2
Toponimy związane z lasem, puszczą i knieją.
Najczęstszym toponimem z rdzeniem Leś- jest Leśniczówka – 182 notowania (7,5% ogólnoleśnych), 106 razy jako nazwa jednoczłonowa lub w pierwszym członie nazwy dwuczłonowej oraz 76 w drugim członie (tylko nazwy unikatowe). W obu podgrupach dominują osady leśne z obszaru południowej i środkowej Polski (sporadycznie też w KJP), poza OPL, DLŚ, LBS, POM, WMZ. Z pozostałych, odnotowanych w różnych regionach, nazwa Leśnica ma 15 powtórzeń, Leśniki 13 i Leśna 10, a reszta występuje 1–9 razy.
Tylko 52 toponimy wskazują na ich związek z lasami pierwotnymi, określanymi mianem puszczy lub kniei, z których pierwsze odnajdziemy w 33 nazwach z różnych obszarów (Puszcza 8, ale także Puszczew, Puszczykowo, Puszczyn i in.), drugie zaś w 19, w tym Knieja 13 (PDK 3, KJP i POM po 2). Od terminu leszy wywodzą się prawdopodobnie 24 toponimy, z czego powtarzalne są Leszno (9 w kilku regionach) oraz Leszkowice, Leszków i Lesznowola (po 2). Te grupy mają łącznie zaledwie 2,1% udziału w omawianej kategorii.
. Dyskusja
Las w polskiej tradycji społeczno-gospodarczej i kulturowej
Las, jako naturalna w naszej szerokości geograficznej formacja przyrodnicza, jest nierozerwalnie związany z polskim krajobrazem, a także gospodarką, historią i kulturą, o czym nie trzeba nikogo przekonywać. Warto jednak przypomnieć najważniejsze funkcje lasu, na czele z funkcją przyrodniczą, jaką jest wiązanie dwutlenku węgla i uwalnianie tlenu oraz modyfikacja klimatu od poziomu fitoklimatu w obrębie zbiorowiska roślinnego, poprzez geoklimat, obejmujący część kontynentu lub oceanu, np. klimat Europy Środkowej aż po klimat planetarny, który odpowiada całej powierzchni Ziemi lub znacznej jej części – klimat półkuli północnej, klimat strefy umiarkowanych szerokości geograficznych itp. (np. Ermich, 1953; Kożuchowski, 2022; Olszewski et al., 1991; Trojan, 1985). Funkcja ochronna lasu polega na zabezpieczaniu gleby przed erozją i zanieczyszczeniami, atmosfery dzięki zatrzymywaniu pyłów i gazów oraz ochronie przed hałasem. Las jako najbardziej złożony ekosystem odgrywa ważną rolę w zachowaniu różnorodności biologicznej – gatunkowej i biocenotycznej oraz ochronie zasobów genowych (Zajączkowski et al., 2021).
Od wieków las pełni bezpośrednie i pośrednie funkcje ekonomiczne jako odnawialne źródło surowca drzewnego, na potrzeby różnych sektorów gospodarki i budownictwa, gdzie drewno po okresie fascynacji materiałami syntetycznymi przeżywa obecnie swój renesans. Istotną rolę pełnią wciąż surowce niedrzewne, m.in. owoce runa leśnego, grzyby, surowiec zielarski, pozyskanie zwierzyny. Las zapewnia stałe miejsca pracy oraz stwarza możliwości pracy sezonowej – przy pielęgnacji upraw leśnych, zbiorze owoców runa leśnego, nasion i szyszek drzew na potrzeby szkółkarstwa, w łuszczarniach nasion itp. Stymuluje produkcję poza leśnictwem, m.in. w przemyśle drzewnym, meblarskim, papierniczym, środków transportu, maszynowym, ale też aktywizuje eksport. Pod koniec 2020 r. w sektorze leśno-drzewnym zatrudnionych było ponad 461 tys. pracowników (Rocznik statystyczny leśnictwa, 2021; Zajączkowski et al., 2021).
Nie do przecenienia są również pozamaterialne, duchowe wartości lasu, które obejmują przede wszystkim funkcje: rekreacyjną, poznawczą, w tym naukową i dydaktyczną, oraz estetyczną, która wywiera wpływ na postawy etyczne, a poprzez nie również na kształtowanie postaw prośrodowiskowych (IUCN Commission on National Parks and Protected Area, 1994). Trudno nie odnieść się do kulturotwórczej roli lasu, który był i nadal jest inspiracją dla poetów i pisarzy, malarzy i grafików, filmowców i innych twórców. Wystarczy przywołać choćby nazwiska Adama Mickiewicza i jego powszechnie znany opis puszczańskich lasów litewskich w Panu Tadeuszu (1834), księga IV Dyplomatyka i łowy, zaczynający się od słów: „Rówienniki litewskich wielkich kniaziów, drzewa…” (Rycina 3), czy Stefana Żeromskiego, autora Puszczy Jodłowej (1926). Powszechnie znane są obrazy i grafiki, których tematem były lasy i drzewa, w tym wiekowe dęby (Rogalin, Białowieża) i najsłynniejsze zgrupowanie cisów w Polsce (Wierzchlas, Bory Tucholskie) autorstwa Leona Wyczółkowskiego (Rycina 4, Rycina 5). Wielką popularnością cieszą się filmowe opowieści Jana i Bożeny Walencików o Puszczy Białowieskiej, wpisanej jako pierwszy polski obiekt przyrodniczy na Światową Listę Dziedzictwa Dóbr Natury i Kultury, m.in. Tętno pierwotnej puszczy (1995) i Saga o prastarej puszczy (2007–2010).
Rycina 3
Franciszek Kostrzewski, Polowanie, ilustracja do IV księgi Pana Tadeusza, Kielce, Muzeum Narodowe, 1886 r. (fot. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:KostrzewskiFranciszek.Polowanie.1886.jpg).
Rycina 4
Leon Wyczółkowski, Sosny w Połądze, Kraków, Muzeum Narodowe, 1908 r. (fot. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Leon_Wyczółkowski_-_Pines_at_Połąga_-_MNK_II-b-775_-_National_Museum_Kraków.jpg).
Rycina 5
Leon Wyczółkowski, Dąb rogaliński, przed 1936 r. (fot. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Leon-wyczolkowski-dab-rogalinski.jpg).
Nazwy i nazwiska odleśne na tle wszystkich nazw miejscowych i osobowych w Polsce
Ważną rolę w naszej historii odegrał las jako podstawa onomastyczna dla tysięcy dawnych osad ludzkich, które później przekształcały się we wsie lub ich części, następnie miasta lub ich dzielnice. Jedno z polskich przysłów o lasach mówi: „Las to ojciec nasz, my, dzieci jego, pójdziemy do niego” (Masłowska & Masłowski, 2003). W niniejszym artykule starano się wskazać na „ojcostwo” nazw miejscowości wywodzących się od dawnych lasów i puszcz oraz ich rozprzestrzenienie w granicach dzisiejszej Polski.
Toponimy motywowane roślinnością (fitotoponimy), zwłaszcza odarboralne, są bardzo powszechne, skoro jest wśród nich przynajmniej 15,1 tys. nazw miast lub ich dzielnic, miasteczek, wsi i różnych osad (Obwieszczenie Ministra Spraw Wewnętrznych, 2019), co oznacza, że częściej niż co siódma nazwa miejscowa nawiązuje do terminów odleśnych w zaproponowanym szerokim rozumieniu tego słowa. Nie można wykluczyć, że nazwy były tworzone także od innych regionalnych lub gwarowych pojęć, których nie uwzględniono w niniejszym opracowaniu. Być może nie we wszystkich kategoriach lub grupach nazw, zwłaszcza bardzo licznych, udało się w sposób jednoznaczny określić liczbę wystąpień, dlatego też autorka posługuje się czasem przybliżeniami. Jak pisze Różycka (1989), „ten sam rodzaj obiektu nosić może różne nazwy” oraz „ta sama nazwa określać może różne obiekty”. Niekiedy trudność wynika choćby z tego powodu, że źródłosłów danego toponimu może być inny niż odleśny, o czym mowa w dalszej części tekstu. Jest to wskazówka, by podchodzić ostrożnie do frekwencji nazw topograficznych w danej grupie. Nie chodzi jednakże o same liczby, ale raczej o proporcje toponimów z poszczególnych kategorii i grup, które mogą odzwierciedlać, choćby w przybliżeniu, strukturę dawnych lasów.
Historia polskich lasów jest „zapisana” nie tylko w nazwach miejscowości, ale i nazwiskach Polaków. W kulturze ludowej drzewa zajmowały szczególne miejsce, miały znaczenie poznawcze, użytkowe i magiczne. Symbolizowały m.in. wzrost, drabinę do nieba, jedność, wielkość, stałość, schronienie, zdrowie, płodność, wielowiekowość (Kopaliński, 1990). Były też antropomorfizowane – przypisywano im zdolności odczuwania stanów psychicznych właściwych ludziom. Z drugiej strony, drzewa wyposażone w cechy ludzkie, porównywano z konkretnymi osobami, a same nazwy drzew stawały się określeniami ludzi, przydomkami, przezwiskami, a następnie nazwiskami (Lech-Kirstein, 2015; Magda-Czekaj, 2016).
Obraz lasów wyłaniający się z analizy struktury nazwisk koresponduje z oceną przyrodniczą dokonaną na podstawie struktury toponimów. W porównaniu z toponimami znacznie mniejszy odsetek nazwisk wywodzi się od terminów ogólnoleśnych, natomiast zbliżony jest w kategorii borowych, co tylko potwierdza fakt, że siedliska borowe nie były preferowane przez pierwszych osadników. Określenia ludzi motywowane lasem oraz gatunkami i drzewostanami liściastymi były w przeszłości najbardziej popularne, być może dlatego, że i wówczas znacznie częściej duże skupiska drzew określano jako las, niezależnie od typu siedliska – lasowe czy borowe. Można jednak postawić tezę, że w miarę rozwoju różnych typów gospodarki leśnej, związanych z tych zawodów i stosowanych narzędzi, wzrastała rola identyfikacyjna tej kategorii terminów w odniesieniu do ludzi, skoro należy do niej co trzecie z najpopularniejszych nazwisk. Trzeba mieć na uwadze, że powstające z czasem nowe antroponimy cechowały się znacznie mniejszą frekwencją, co zapewne skutkuje tym, że obecnie ich liczebność nie przekracza 1000 przypadków, które przyjęto jako wartość graniczną dla popularności nazwisk. Tylko najpopularniejsze nazwiska odleśne nosi ponad 1,8 mln mieszkańców Polski, lecz gdyby dodać do tej liczby wszystkie inne przypadki z niższą frekwencją, liczba ta zapewne sięgnęłaby 2 mln. Oznacza to, że częściej niż co dwudziesty mieszkaniec kraju posiada nazwisko rodowe nawiązujące do lasów, zatem powiedzenie: „Las to ojciec nasz…” (Masłowska & Masłowski, 2003) wydaje się uprawnione.
Nazwy i nazwiska ogólnoleśne
Nazwy miejscowe z kategorii ogólnoleśne (ponad 2,4 tys.), jako wywodzące się od lasów, niezależnie od ich charakteru – lasowy czy borowy, są najbardziej „demokratycznie” rozmieszczone w całym kraju, co wydaje się oczywiste, skoro dawne lasy mogły pokrywać niemal cały obszar dzisiejszej Polski (Olaczek, 1995; Szuflet, 2005). Obecnie lesistość kraju wynosi 30,9% i jest wciąż o 4% niższa od średniej europejskiej, chociaż po II wojnie światowej wzrosła o blisko 9% (Zajączkowski et al., 2021). Najcenniejsze obszary leśne podlegają ochronie w parkach narodowych i licznych rezerwatach przyrody, z których ok. 60 ma w nazwie las (Centralny rejestr form ochrony przyrody, 2022). Z kolei obiekty z nazwą wskazującą na związek z dawnymi puszczami są tylko w MAZ (rezerwaty Puszcza Mariańska, Puszcza Słupecka i Puszcza u Źródeł Radomki) oraz PDL (Lasy Naturalne Puszczy Białowieskiej i Lipiny w Puszczy Białowieskiej).
Rozmieszczenie niektórych toponimów może także wynikać z historii danego regionu, np. nazwy z grupy Leśniczówka (ponad 180) noszą głównie osady leśne w województwach południowej i środkowej Polski, brak ich natomiast w OPL, DLŚ, LBS, POM, WMZ, czyli w regionach będących przez długi okres pod panowaniem bądź oddziaływaniem Czech, Prus, a później Niemiec. We wszystkich grupach jednostek nazewniczych można natomiast czasem odnaleźć konkretną lokalizację regionalną (Laski Koszalińskie, Laski Lubuskie, Nideckie Podlasie, Smołdziński Las, Świdry Podleśne, Zalesie Kętrzyńskie i wiele innych), niekiedy informację o typie lasu (Laski-Dąbrowa, Las Dębowy, Las-Jawor, Las Jaworski itp.) lub charakterze dawnej własności (m.in. Królewski Las, Książęcy Las, Księży Lasek, Laski Dworskie, Laski Szlacheckie, Laski Włościańskie, Puszcza Miejska, Puszcza Rządowa).
Odnalezienie w aktualnym wykazie urzędowym ponad 2,3 tys. toponimów z rdzeniem Las-, Les- bądź Leś- (po odjęciu od sumy nazw kategorii I pochodzących od terminów puszcza – 32, knieja – 19 i leszy – 24), nie jest zapewne liczbą niepodważalną. Wynika to chociażby z przemian językowych (Rymut, 2005), w tym m.in. zmiany litery a na e, e na i, l na ł, ś na ź i vice versa, zmiany rdzenia z Les- i Leś- na Lesz-(Leszcz-) i in., jak też zwykłych błędów w pisowni, które narastały przez wieki. Posłużę się przykładami z kilku regionów Polski. Miejscowość Lesko (PDK) nosiła niegdyś nazwę Lisko; Liskowiec (ŚLK) – d. Leskowiec; Liszkowo (KJP) – d. Leskowo; Leśce (LBL) – d. Leszcze; Leśna (ŁDZ) – d. Leszczna; Leźno (KJP) – d. Leszno; Liśnik (LUB) – d. Leśnik (Pol, 1851; Sulimierski et al., 1890–1892, pp. 153, 156, 180, 313–316). Sporo dzisiejszych nazw odleśnych jest też wynikiem spolszczenia nazw rosyjskich, węgierskich, słowackich, najczęściej zaś niemieckich w regionach południowo-zachodnich i północnych Polski na tzw. Ziemiach Odzyskanych (Rymut, 2005). I tak np. niektóre Laski (POM, ZPM) to niemieckie Leske; Laskowice (KJP) – Leskowitz; Lesiny (WMZ) – Leschienen; w POM zaś m.in. Leśnica to d. Leschnitz, Leśna Jania – d. Lesnian czy Leszczynki – d. Leshinken (Sulimierski et al., 1890–1892, pp. 84, 155–156, 158–159, 175). Niejednoznaczna wydaje się także przynależność do kategorii ogólnoleśnych wszystkich toponimów z rdzeniem Lesz- (część może wywodzić się od leszczyny). O ile jest to bardziej oczywiste w takich nazwach miejscowych, jak Leszkowice, Leszkowy czy Leszyce, to np. dzisiejsze Leszno miało niegdyś formę Leszczno, a i obecnie równoprawne są przymiotniki leszniański i leszczyński (Słownik pojęciowy języka staropolskiego, 2011–2015). Według Kowalik-Kalety et al. (2007) stare nazwisko Leszczawski było związane m.in. z miejscowościami Leszno i Leszczno. Niewielką liczbę nazw miejscowych wywodzących się od puszczy rekompensuje natomiast wiele nazw kompleksów leśnych, tzw. choronimów, opisujących duże terytorialnie obszary o wybitnie leśnym charakterze (Makarski, 2006; Rymut, & Czopek-Kopciuch, 2013). Są wśród nich te, które zachowały puszczański charakter, jak Puszcza Białowieska czy Knyszyńska (PDL), ale i kompleksy leśne określane tym mianem raczej ze względów historycznych, m.in. puszcze: Kozienicka, Korabiewsko-Bolimowska i Słupecka (MAZ), Sandomierska (PDP), Darżlubska (POM), Borecka (WMZ), Zielonka (WLP) czy Bukowa, Drawska, Goleniowska i Piaskowa (ZPM).
Przydomek lub nazwisko Lasek odnaleziono w zapisach z 1250 r., Leśnic (‘leśniczy, gajowy’) z 1309; kolejne, jak Laskowic(z)/Laszkowic(z), Laskowski, Laszkowski, Leśnar, Leśniowski, Leśniewski notowane były do połowy XV w. (Kowalik-Kaleta, 2007; Kowalik-Kaleta et al., 2007; Naruszewicz-Duchlińska, 2012). Aktualnie wśród 100 najczęstszych antroponimów odleśnych znalazło się 7, zajmujących miejsca: 10. Laskowski, 21. Leśniak, 28. Leśniewski, 35. Lasota, 41. Skoczylas, 62. Lesiak, 77. Lasek; łącznie ok. 89,3 tys. osób (Nazwiska występujące w rejestrze PESEL, 2022). Inne, z frekwencją 1–4,4 tys. każde, pozostają poza pierwszą setką, w tym Zaleski, Laska, Lesiński, Leśnik, Podleśny, Leśniowski i in. Nie ma jednakże pewności, że te wszystkie nazwiska pochodzą od terminu las, czyli ‘duże skupisko drzew’, gdyż mogły zostać wywiedzione od terminów laska – ‘kij do podpierania’, laskowy – ‘leszczynowy’, od imienia Lasota jako odpowiednika imienia Sylwester – z łac. silvestris ‘leśny’ lub silva ‘las’, bądź też od nazwy heraldycznej Laska, Laski, herbu Leszczyc (Naruszewicz-Duchlińska, 2012; Słownik pojęciowy języka staropolskiego, 2011–2015; Zawadzki, 2002). Liczba nazwisk ogólnoleśnych jeszcze wzrośnie, gdy zaliczymy do tej kategorii, ze względu na źródłosłów: ‘zza krzewów lub drzew’ (co można powiązać z ich skupiskami, czyli lasami), nazwę osobową Zakrzewski (27,8 tys. przypadków; 9. pozycja na liście najczęstszych nazwisk), odnotowaną na terenie Polski w 1390 r. (Naruszewicz-Duchlińska, 2012). Być może także jakaś część przypadków nazwiska Lisiak (2,8 tys. osób; poza pierwszą setką) mieści się w omawianej kategorii ze względu na wspomnianą wyżej możliwość zmian pomiędzy literami e oraz i, jednak skłaniam się do poglądu, że nazwisko Lisiak wywodzi się przede wszystkim od pospolitego gatunku zwierzęcia – lisa Vulpes vulpes.
. Podsumowanie
Liczba i różnorodność toponimów wywodzących się od pojęć nawiązujących do lasów oraz najważniejszych gatunków drzew i krzewów, potwierdzona występowaniem odpowiadających im antroponimów w ujęciu historycznym, jak i współczesnym, wydaje się imponująca. Niezależnie od wszystkich możliwych nieścisłości przedstawionej analizy i zasygnalizowanych zastrzeżeń terminologicznych, zawiera ona ogromny ładunek informacji na temat bogactwa i rozmieszczenia przestrzennego dawnych lasów Polski. Ta wiedza może służyć rozpoznaniu historycznych krajobrazów, których tak ważnym i wyróżniającym elementem są przecież lasy. Należy jednakże mieć na uwadze, że część nazw jednostek osadniczych wywodzi się prawdopodobnie od innych, zbliżonych do odleśnych terminów. Warto również pamiętać o różnych procesach historycznych, które miały wpływ na kształtowanie się współczesnych nazw miejscowych i osobowych.
