. Wstęp
Rośliny występujące na danym terenie od pradawnych czasów dawały podstawę nazwom siedzib ludzkich (Nowik, 1993). Najlepiej funkcję identyfikującą w terenie spełniały drzewa i krzewy, a ich nazwy (głównie drzew) znalazły odbicie w nazwach geograficznych (toponimach). Ponieważ lasy porastały pierwotnie niemal cały obszar Polski (Olaczek, 1995; Szuflet, 2005), toteż właśnie one odegrały największą rolę w toponimii (m.in. Gliwa, 2016; Lech-Kirstein, 2015; Makarski, 2006, 2010; Nowik, 1993; Różycka, 1989; Szczerbowska-Kopacz, 2011). Fitotoponimy, a szczególnie te motywowane nazwami drzew i krzewów (dendrotoponimy), datuje się głównie na XIV–XV w. W podobnym okresie powstawała również większość najstarszych polskich antroponimów, tzn. przydomki, przezwiska, a wreszcie nazwiska wywiedzione od terminów odleśnych (Bijak, 2017; Kowalik-Kaleta, 2007; Kowalik-Kaleta et al., 2007; Makarski, 2010; Naruszewicz-Duchlińska, 2012).
Trudno dzisiaj odtworzyć obraz pierwotnych lasów Polski metodami bezpośrednimi. Celem cyklu prac jest zatem próba oceny stopnia lesistości, zróżnicowania lasów i ich rozmieszczenia metodą pośrednią, tj. poprzez analizę nazw miejscowych, jak też nazwisk o pochodzeniu odleśnym w myśl przysłowia: „Las to ojciec nasz, my, dzieci jego, pójdziemy do niego” (Masłowska & Masłowski, 2003). Nazwy miejscowości sklasyfikowano w 4 kategoriach: I – ogólnoleśne, II – odlasowe (dalej zwane lasowymi), III – odborowe (borowe), IV – pozostałe terminy odleśne (Czarnecka, 2022). W niniejszym artykule została omówiona kategoria toponimów lasowych.
. Materiały i metody
Spośród 15,1 tys. toponimów motywowanych lasem, odnalezionych w załącznikach do Obwieszczenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 17 października 2019 r. (Obwieszczenie Ministra Spraw Wewnętrznych, 2019), wybrano wszystkie toponimy, wywodzące się od:
rodzimych gatunków lasotwórczych – drzew i kilku pospolitych krzewów liściastych (nazwy gatunkowe za Mirek et al., 2002) z uwzględnieniem ich nazw staropolskich i/lub regionalnych (gwarowych) oraz różnej pisowni (m.in. Bijak, 2017; Gliwa, 2016; Harmata et al., 2011; Kreja, 1986; Kwaśniewska-Mżyk, 1981, 1988; Lech-Kirstein, 2015; Łuc, 2016; Magda-Czekaj, 2016; Makarski, 2006, 2010; Marczewska, 2002; Nowik, 1993; Rostafiński, 1918–1919; Różycka, 1989; Rzetelska-Feleszko, 2003, 2004; Słownik pojęciowy języka staropolskiego, 2011–2015; Zawadzki, 2002);
fitosocjologicznych typów lasu (W. Matuszkiewicz, 1978, 2001; W. Matuszkiewicz & Matuszkiewicz, 1996; W. Matuszkiewicz et al., 2012) bądź drzewostanów, które to pojęcia stosowane są również jako nazwy drewna, np. buczyna, grabina, osina, oraz pojęć tworzonych od terminów podstawowych, o znaczeniu kolektywnym, czyli kolektywów, jak brzezie, bucze, dąbie, dębina, grabie, grabniak, jasienie, lipie, olsze, osie, wierzbie itp. (Makarski, 2006).
W kategorii toponimów lasowych znalazły się jednostki nazewnicze z rdzeniem Gaj-/Gai-, utworzone od typu lasu liściastego lub mieszanego (grąd, łęg, ols itd.) oraz danego gatunku drzewa (dąb, lipa, grab, jesion, jarząb, olsza, brzoza, buk, wierzba, topola, wiąz, czeremcha, dzika czereśnia, czyli trześnia)11 lub krzewu (leszczyna, kalina, kruszyna, głóg). Oprócz nazw jednoczłonowych (np. Brzeziny, Dubicze, Gajewo, Grabowiec, Wierzbno), złożeń (typu Białęgi, Harcygrąd, Tarnogaj) oraz nazw przyimkowych (Na Gaiskach, Nad Grądkiem, Podolszyny, Zadąbrowie, Zalipie itp.), wśród nazw dwuczłonowych jest znaczna liczba takich, których oba człony nawiązują do gatunków, typów lasu lub terminów kolektywnych, jak Brzozowo-Dąbrówka, Gajowity Dąb, Grabowo-Grądy, Jasionowo Dębowskie, Lipianki-Gajówka, Dąbrówka Podłężna, Zagaje Buczkowskie; kwalifikowano je tylko do jednej grupy, zgodnie z terminem pojawiającym się w pierwszym członie. Inne szczegóły analizy i sposób prezentacji wyników omówiono w I części pracy (Czarnecka, 2022).
. Wyniki
Gaj, dąbrowa i grąd w toponimii
Wśród toponimów przypisanych do kategorii lasowych (ogółem 6965; Tabela 1) tych z rdzeniem Gaj- lub Gai- jest łącznie 613 (8,8%), z czego aż 251 z terminem Gajówka w pierwszym (176) lub drugim członie (76); w tej ostatniej podgrupie są tylko nazwy niepowtarzalne. Miejscowości o tej nazwie (najczęściej osady leśne, podobnie jak leśniczówki) wprawdzie rozmieszczone są we wszystkich częściach kraju, ale najwięcej odnaleziono ich w ŚWK – 21, ponadto ≥5 jeszcze w MAZ 8, LBL 6, PDK 5. Jeśli uwzględnimy wszystkie nazwy jedno- i dwuczłonowe z tej grupy, to zdecydowaną przewagę uzyskują dwa regiony: MAZ (>100) i ŚWK (>50). Z pozostałych toponimów ≥10 powtórzeń mają: Gaj 76 (w tym MŁP 12, ŁDZ 11, po 7 MAZ i ŚWK, po 6 KJP, WLP i LBL), Podgaje 29 (ŚWK 12, MŁP 9), Zagaje 27 (MŁP 9, LBL 7), Podgaj 21 (głównie PDK 4, WLP 3 i KJP 3) oraz Zagaj 11 (PDK 4, WLP i KJP po 3), Gaje 11 (różne regiony), Gaik 10 (MŁP 7, ŚWK 3). Najwięcej nazw z tej grupy jest w MŁP i ŚWK (po ok. 50), po ≥20 zaś w ŁDZ, LBL i KJP. Ogółem pod względem nazw związanych z gajem i gajówką przodują MAZ (>120 przypadków) i ŚWK (ok. 100), >50 mają MŁP i ŁDZ, w przedziale 21–50 znalazły się: LBL, ŚLK, WLP i KJP, w przedziale 11–20: WMZ, DLŚ, PDL i ZPM, natomiast w pozostałych (POM, LBS, OPL) odnotowano po ≤5 notowań.
Tabela 1
Toponimy związane z lasami liściastymi i mieszanymi oraz gatunkami drzew i krzewów.
Spośród gatunków drzew oraz konkretnych typów lasu największą rolę w toponimii odegrały dąb (800) i dąbrowa (731); po dołączeniu 11 nazw pochodzących od żołędzia daje to sumę 1542 (22,1% nazw lasowych). Nazwę Dąbrowa nosi 215 miejscowości (13,9% oddębowych), Dąbrówka 114, Dębina 103. Ponad połowa wszystkich wystąpień nazwy Dąbrowa (123) przypada na 4 województwa: WLP 36, ŁDZ 32, MAZ 30 i LBL 25. Dąbrówka notowana 114 razy jest najczęstsza w 5 regionach: MAZ 21, ŁDZ 19, MŁP 13 oraz LBL i KJP po 11 (ok. 66%). Podobną lokalizację mają miejscowości o nazwie Dębina, która w MŁP powtarza się 19 razy, w LBL i ŁDZ po 13, w WLP – 12 (łącznie 57 razy). Znacznie dalej w rankingu znajdują się: Dąbie 35, Dębowiec 27, Dębniak 22, Dąbrowica i Dąbrówki. Przy tzw. ścianie wschodniej Polski (WMZ, PDL, LBL i PDK) leżą miejscowości biorące nazwę od dębu w języku rusińskim – dub. W innych rejonach (ZPM, POM, KJP, WLP, ŁDZ, ŚLK, MŁP) notowane są sporadycznie. Jest ich w sumie 68, z czego tylko kilka z 2–4 powtórzeniami (Dubielno, Dubicze, Dub, Dubie, Dubiel, Dubienka, Dubiny, Poddubówek); pozostałe są unikatowe, często bardzo oryginalne, np. Dubasiewszczyzna, Dubaśno, Dubidze, Dubisy. Od kresowej nazwy dąbrowy pochodzą zaledwie trzy toponimy: Dubrawa (MAZ), Dubrowskie (LBL) oraz prawdopodobnie Dubryk (POM). Najmniej nazw oddębowych jest w województwach: LBS, OPL, DLŚ i ZPM.
Lipa dała nazwę 857 miejscowościom, co stanowi 12,3% nazw lasowych. Wśród nich najczęściej powtarzają się: Lipie 45, Lipiny 44, Lipowiec 23, Lipnik 21, Lipa 20 oraz Podlipie 11. Jednoczłonowe toponimy notowano najczęściej w MŁP (Lipie 15, Lipowa 7), MAZ (Lipiny 14, Lipy 9, Lipniki i Lipa po 7) i LBL (Lipniak 7, Lipiny 6, Lipinki 5). Dość często, jednakże <10 razy, toponimy z tej grupy występują w WMZ (m.in. Lipowo 7, Lipińskie i Lipowiec po 3 razy, Lipniak i Lipnik, Lipniki po 2), WLP (Lipiny 7, Lipka 4, Lipowiec i Lipnica po 2), ŁDZ (Lipie i Lipiny po 4, Lipka 3), PDK (Lipie 5, Lipowiec 3, Lipnica, Lipnik i Lipowica po 2). Toponimy dwuczłonowe są zwykle niepowtarzalne, czasem wskazujące na region geograficzny, np. Lipinki Łużyckie czy Lipowa Tucholska.
Drugi z gatunków budujących warstwę drzew grądu lipowo-grabowego występuje w 505 nazwach (7,25% lasowych), a najliczniejsze są: Grabina 45, Grabowiec 40, Grabówka 35, Grabowo 32 i Grabniak 26. Toponimy jednoczłonowe mają najwyższą frekwencję w regionach z największą liczbą nazw z tej grupy, tzn. w: MAZ (Grabina 14, Grabowo 7, Grabniak 6, Grabówiec 4), MŁP (Grabie 10, Podgrabie 5, Grabina 3), PDK (Grabniak 5, Grabiec 4, Grabie 3), ŁDZ (Grabowiec 5, Grabina 4, Grabowa 3), LBL (Grabowiec 6, Grabówka 6), PDL (Grabowiec 5, Grabowo 5, Grabówka 3). Analogicznie do toponimów związanych z lipą, także te pochodzące od graba najrzadziej spotykamy w zachodniej i północnej części kraju (OPL, DLŚ, LBS, ZPM, POM). Od terminu grąd wzięło nazwę 115 miejscowości (1,65% kategorii II), w tym Grądy 39 (MAZ 11, MŁP i PDK po 5, WLP 4, LBL 3); pozostałe występują po kilka razy lub są unikatowe. Nazwy z tej grupy są najczęstsze w MAZ, WMZ i PDL, we wszystkich pozostałych regionach znaleziono ich <10, w tym zaledwie po jednym w POM, KJP, LBS, DLŚ i OPL, a żadnego w ŚLK.
Łęg i ols w toponimii
Dwukrotnie więcej niż tych z rdzeniem Grąd- jest nazw miejscowych wywodzących się od łęgu – 235, czyli 3,4% lasowych, w tym Łęg ma 63 powtórzenia (MŁP 22, ŚLK 8, ŁDZ, MAZ i PDK po 6), Łęgi 19 (MŁP 9), Załęże 15 (głównie PDK, MŁP i ŚLK); ponad połowa występuje od 1 do 10 razy, a zdecydowana większość nazw dwuczłonowych, rozproszonych w różnych rejonach, jest niepowtarzalna. Jeden z gatunków budujących drzewostan łęgu jesionowo-olszowego – jesion (znacznie częściej jako jasień) – dał nazwę 174 miejscowościom (2,5% lasowych). Toponimów motywowanych tą drugą formą znaleziono ponad 4-krotnie więcej, a w PDK, LBS i DLŚ wszystkie nazwy pochodzą od staropolskiego terminu jasień. Najczęstsze są: Jasień 17, Jasieniec i Jesionka po 12, Jasienica 11, Jasionka 10. Najwięcej (>20) nazw z tej grupy mają województwa MAZ, MŁP i PDK, najmniej (≤5) PDL, ZPM, POM, DLŚ i ŚLK.
W grupie toponimów odwierzbowych (łącznie 266; 3,8% lasowych) nazwę rodzajową odnaleziono w 142, a najczęstsze to: Wierzbica 18 (głównie LBL, ŚWK, MAZ i MŁP), Wierzbno 11 (MAZ, OPL), Wierzbie (OPL, ŚLK) i Wierzbowo – po 9 w LBL, PDL i WMZ, Podwierzbie 6 (LBL, MAZ, PDL). Reszta nazw (117) przypada na konkretne gatunki wierzb, w tym najwięcej na rokitę – 68 (ponad 70% pochodzi z MAZ, ŁDZ, MŁP, POM, LBL, ZPM, PDK, KJP, 3–10 przypadków w każdym regionie; w pozostałych są sporadyczne); najczęstsze to Rokitno 9, Rokicie 8, Rokitnica 7, Rokitki 6 i Rokiciny 4. Dla łozy, czyli wierzby szarej, znaleziono 31 jednostek (z czego Łozy 7, Łozice 3, Łoza, Łozowica i Łoźnik po 2), położonych w 10 regionach; maks. 6 toponimów odnotowano tylko w PDK i ZPM, dla iwy 25 (w tym Iwiny 4, Iwno 3), które pochodzą z 9 regionów (1–4 wystąpień): DLŚL 4 MAZ 4 KJP, ŁDZ po 3, POM, ZPM po 2, PDK, MŁP PO 2, ŚWK 1.
Od nazwy topola wywodzą się 53 toponimy (Topola 9, Topole 4; pozostałe 1–2 razy), głównie w Polsce północnej i północno-zachodniej, od jej staropolskich określeń (jabrząd, papla) 5 kolejnych: Jabrządki (PDK), Jabrzędzina (ŚWK), Paplin (ŁDZ, MAZ) i Paplinek (ŁDZ). Brak natomiast toponimów wskazujących jednoznacznie na topolę białą (białodrzew, białodrzewie itp.). Trzykrotnie więcej jest nazw własnych przypadających na osikę (w tym Osiny 49, Osina 11; reszta ma ≤10 notowań) oraz jej ludowe nazwy (m.in. osa, oska22, łosica, nosica, trzepiecina) – w sumie 36, np. Osie 2, Osia Góra, Oska, Oskowo, Łosiniec 4, Łosiny 3, Łosice 2, Łosinno, Noski 4, Noskowo 4, Nosków 2, głównie z rejonów północnych i wschodnich, oraz Trzepieciny i Trzepietniak w LBL. Wszystkie topole dały łącznie nazwę co najmniej 225 miejscowościom (3,2% lasowych).
Duża liczba nazw miejscowych pochodzi od olszy, budującej warstwę drzew łęgu, jak i olsu, oraz od olszyny (łącznie 353), przy czym tych z rdzeniem Olch-, Ols- i Oles- jest niemal 4-krotnie mniej – 93; w sumie daje to 446 przypadków (6,4% kategorii II). Najczęściej występują: Olszyny 42 (PDK 12, MŁP 10), Olszyna 26 (głównie MŁP, LBL, ŚLK i WLP), Olszanka 21 (PDL, MAZ, LBL), Olszówka 19 (SW Polska oraz LBL i ŚWK), Olszewo 17 (WMZ, PDL) i Olszynka 13 (różne regiony). Największe nagromadzenie toponimów pochodzących od olszy i lasów olszowych jest w południowej Polsce.
Buczyna i jaworzyna w toponimii
Toponimów związanych z bukiem i buczyną znaleziono 382 (5,5% lasowych), ale to nazwy z rdzeniem Buk- są 1,8-krotnie częstsze niż te z członem Bucz-. Wśród nazw jednoczłonowych w pierwszej grupie najczęściej spotykane to: Bukowiec 43 (MŁP 9, WLP 6, KJP 5, ŁDZ 4), Bukowina 22 (MŁP i PDK po 5), Buk 13 (MŁP 4), Bukowa 13 (PDK, MŁP, ŚWK, sporadycznie inne regiony), Bukowo 12 (ZPM 6, POM 4), w drugiej zaś Buczyna 24 (PDK 6, MŁP 4, ŚLK i ŚWK po 3), Buczek 17 (ŁDZ i KJP po 4), Bucze 15 (MŁP 12), Bucznik 10 (MŁP 4, PDK 3). Nazw przyimkowych od buka i buczyny jest zaledwie 15 (m.in. Na Bukową, Pod Buczyną, Pod Bukami, Zabucze). Ponad 61% nazw miejscowych od buka i buczyny przypada na rejony południowe: MŁP ok. 80, PDK i ŁDZ po ok. 40; w przedziale ≥20–30 znalazły się LBL, DLŚ, ŚLK i ŚWK, >20% odnotowano na północo-zachodzie (w kolejności: POM, WLP, KJP, ZPM – ok. 20 toponimów w każdym z regionów).
Różne gatunki klonu dały 209 toponimów (3% lasowych), ale trzy czwarte z nich (158) wzięło nazwę od jaworu i jaworzyny, w tym Jawornik 12 (PDK 9) i Jawor 11 (DLŚ 3, ŁDZ 2); 5–9 wystąpień mają jeszcze Jaworze, Jaworek, Jaworów i Jaworznik. Toponimy z grupy jaworu odnotowano przede wszystkim w południowej Polsce, a najwięcej (ok. 38%) w dwóch regionach: MŁP 35 i PDK 28. W przedziale ≥10–20 przypadków znalazły się MAZ, ŚLK, DLŚ, ŁDZ i ŚWK; pozostałe województwa mają ich po ≤6, z wyjątkiem WMZ, gdzie nie ma żadnej nazwy z tej grupy. Z kolei nazwy z podgrupy Jaworza (np. Jaworzec, Jaworzna, Jaworznica, Jaworzno, Jaworzyce i toponimy dwuczłonowe) skupione są głównie w ŚLK i OPL. Toponimy z rdzeniem Klon- nie mają wielu powtórzeń (maks. Klonowo 6, Klonów 5) i są spotykane w różnych częściach Polski (od 1 w PDK do 7 w WMZ i 8 w ŁDZ), z wyłączeniem jednakże ŚLK, OPL, LBS i ZPM.
Inne drzewa liściaste w toponimii
Znacznie mniejszą rolę toponimiczną odegrały wiązy – 109 nazw (niespełna 1,6% omawianej kategorii), z czego 94 (86,2%) pochodzi od wiązu górskiego, czyli brzostu, a także form regionalnych: brzóst (m.in. Brzóstków, Brzóstowa, Brzóstownia, Brzóstówka, Piaski Brzóstowskie w ŁDZ, WLP i ŚWK), brzust (np. Brzustów, Brzustówek, Brzustówka w ŁDZ i MAZ) oraz brzest (Brzestowa, Brzestowy w MŁP i ŚLK). Głównie na południowych i wschodnich obrzeżach Polski występują toponimy nawiązujące do kresowej nazwy tego wiązu – berest, bądź od terminu brzeście (także brześce, brzuście, brzyście, brzeszcze itp.), np. Berest i Bereśnik w MŁP, Berestki i Bereść w LBL, Brzeszcze w MŁP, Brześnica w WLP, Brześce w LBL i MAZ, Brześcianka w PDL, Brzuściny i Brzuśnia w ŁDZ, Brzuśnik w ŚLK czy Brzyście w PDK. Większość nazw jest niepowtarzalnych, wyjątek stanowią: Brzeście 10 (ŚWK 6), Brzostek 6 i Brzostowo 5 (obie w różnych rejonach) czy Brzustów 3 (ŁDZ i MAZ). Blisko dwie trzecie toponimów z podgrupy brzostu odnotowano w 6 obszarach: ŁDZ, ŚWK, MAZ, LBL, MŁP i PDK. Nazwy z rdzeniem Wiąz- (tylko 15) są rozproszone w całym kraju.
Do brzozy nawiązują 683 nazwy miejscowe (9,8% lasowych), z czego ok. 1/3 zawiera rdzeń wywodzący się od brzozy (w różnych regionach także: brzóza, brzózka, brzóska, brzuza, brzuska), ale prawie dwukrotnie więcej (452) jest tych pochodzących od nazwy kolektywnej – brzezina. W pierwszej podgrupie najliczniejsze są: Brzozówka 22 (MAZ 5, MŁP 4), Brzózki 14 (KJP i ŚLK po 3), Brzozowa 11 (ŚWK i MAZ po 3), Brzozowiec i Brzozowo – po 10 (różne regiony). W drugiej natomiast >20 notowań mają: Brzeziny 86 (MŁP 14, LBL 13, ŚLK 11, ŁDZ 11, MAZ 10, PDK 7), Brzezie 36 (MŁP 16, ŁDZ 5, ŚWK 5, WLP 5), Brzezinki 32 (MAZ 7, ŁDZ i MŁP po 5, ŚWK 4), Brzezina 29 (po 4 – LBL, OPL i ŚWK, po – 3 MŁP, PDK i DLŚ), Brzeźno 27 (WLP 5, KJP i POM po 4), Brzezinka 22 (MŁP i ŚLK po 4) oraz Brzeźnica 22 (MŁP 4, ŚWK 3). Od nazwy drzewa w języku rusińskim wywodzą się takie toponimy, jak Bereza, Berezka, Berezów, Berezówka, Berezyszcze, Bereźnica-Kolonia, przypuszczalnie także Bereżki, Bereżnica, Bereżnica Niżna, Bereżnica Wyżna (południowy wschód, głównie LBL, PDK, MŁP i ŚWK). Ogółem znacznie więcej toponimów pochodzących od brzozy i brzeziny jest w regionach środkowo-wschodnich i południowych Polski niż w zachodnich i północnych.
Jarząb pospolity (jarzębina) występuje w 27 nazwach przede wszystkim w Polsce środkowej i północnej, a regionalna nazwa chorab tylko w 3 (KJP, WMZ). Z kolei jarząb brekinia (brzęk) pojawia się w 6 nazwach unikatowych: Brzekiniec w WLP, Brzękowice w ZPM oraz Brzękowice Dolne, Brzękowice Górne, Brzękowice w Polu i Brzękowice-Wał w ŚLK. Razem grupa liczy 36 toponimów (tylko 0,5% kategorii II).
Spośród gatunków domieszkowych większe znaczenie w toponimii ma czereśnia. Wprawdzie dla tej nazwy znaleziono tylko 2 toponimy (Czereńka w MAZ i Czereśnia w PDK), za to aż 63 łącznie przypada na jej regionalne nazwy: strzesznia (25; LBL i WLP po 4), teresinka (19; WLP 5, ŁDZ 4, LBL i KJP po 3), trześnia (15; PDK 7) i krześnia (4; różne rejony); brak takich jednostek nazewniczych w PDL, WMZ, ŚLK i OPL. Z kolei czeremchę i trzemchę (dawna nazwa drzewa) – odnotowano odpowiednio 4 i 18 nazwach, w większości regionów (w tym MAZ 4, ŚWK 3). Te dwa gatunki z sumą 87 toponimów mają 1,2% udziału w kategorii II.
Krzewy liściaste w toponimii
Gdy idzie o gatunki krzewów liściastych (czasem osiągających formę bądź rozmiary niewysokich drzew), na uwagę zasługują leszczyna, kalina, kruszyna i głóg – łącznie 325 wystąpień (ok. 4,7% kategorii II). Od leszczyny wywodzi się 101 nazw miejscowych, od orzecha – 56, przy czym tylko 4 mają >10 powtórzeń: Leszczyny 17, Leszcze 14 oraz Leszczyna i Orzechowo po 11. Najwięcej toponimów (w przedziale 9–14) z rdzeniem Leszcz- odnaleziono w 7 obszarach: MAZ, PDK, LBL, MŁP, WLP, ŁDZ i PDL. Po dodaniu nazw wywodzących się od orzecha (najczęściej w ŁDZ i MAZ) w czołówce nadal pozostają te same województwa, choć z nieco inną kolejnością: MAZ 21, ŁDZ 19, ex equo PDK, MŁP, WLP i PDL – po 14 oraz LBL 13. Trzy regiony (DLŚ, POM, ŚWK) mają po ≤5 toponimów, a w dwóch (LBS, OPL) brak nazw z tej grupy. Kalinę odnajdziemy w 105 toponimach, a najczęstsze to Kalinówka 14 (LBL 6), Kalina 11 (WLP 4) i Kalinowo 11 (MAZ 5, PDL 3). Od 12 do 19 przypadków odnotowano w ŁDZ, MAZ, PDL, LBL i PDK, pozostałe regiony mają <10 wystąpień, w tym ŚLK, ŚWK, POM, OPL, LBS, PDK tylko po 1–2. Kruszyna dała nazwę 32 miejscowościom, a 15 z nich nosi właśnie tę jednoczłonową nazwę. Najwięcej, bo 12 toponimów z tej grupy, jest w KJP, przy ich braku w PDP, MŁP i LBS. Liczbę 31 jednostek nazewniczych osiągnął głóg (w tym Głogowiec 8 i Głogowa 6), z czego niemal połowa w ŁDZ (9) i WLP (5); brak nazw pochodzących od tego krzewu aż w 7 rejonach: ŚLK, LBS, ZPM, POM, ŚWK, LBL i PDK.
. Dyskusja
Drzewostany liściaste zajmują aktualnie 31,7% ogólnej powierzchni lasów Polski (Rocznik statystyczny leśnictwa, 2021). Toponimy jednoznacznie wskazujące na gaj [według Słownika pojęciowego języka staropolskiego (2011–2015), gaj to ‘mały las’, ale też ‘gałęzie, chrust’], pochodzą najczęściej z obszaru centralnej i południowej Polski (MAZ, ŚWK, MŁP i ŁDZ); w miarę oddalania się od tych regionów ich frekwencja znacznie spada, a zupełnie sporadyczne są w POM, LBS i OPL, co można wiązać z wielowiekowymi wpływami pruskimi/niemieckimi oraz czeskimi (Czarnecka, 2022). Nazwa osobowa Gaj znana jest od 1414 r. (Kowalik-Kaleta et al., 2007). Zawadzki (2002) wśród 1000 najpopularniejszych nazwisk umieścił dwa: Gajewski (z czego ponad 50% osób w całej dolinie Wisły) i Gaj (ok. 85% w południowej Polsce). Obecnie antroponimy Gajewski, Gaj, Gajek i Gajos (razem 40,8 tys. przypadków) zajmują odpowiednio miejsca 11./7., 89./39., 92./40. i 119./47. na liście nazwisk odleśnych/lasowych. Znacznie mniej liczne są: Gajowniczek, Zagajewski, Gajownik i Gajkowski (Nazwiska występujące w rejestrze PESEL, 2022). Ze względu na inny źródłosłów (Słownik pojęciowy języka staropolskiego, 2011–2015), nie uwzględniono w klasyfikacji takich popularnych nazwisk z rdzeniem Gaj-, jak Gajda i Gajdziński (staropolski gajda, to ‘człowiek niezgrabny, słabowity’) czy Bugajski (od bugaj, czyli ‘zakole rzeki’).
Tak jak w przypadku toponimów ogólnoleśnych (Czarnecka, 2022), w poszczególnych grupach dendrotoponimów znajdują się liczne nazwy wskazujące na region fizycznogeograficzny (np. Brzeziny Śląskie, Dąbrowa Białostocka, Dąbrówka Tczewska, Dębnica Kaszubska), położenie względem stron świata (Jasieniec Południowy, Jasieniec Północny, Lipowa Góra Wschodnia, Lipowa Góra Zachodnia), położenie topograficzne (Bukowiec Niżny, Wyżny Bukowiec, Grabiszyce Dolne, Grabiszyce Średnie, Grabiszyce Górne, Klonowo Dolne, Klonowo Górne, Leszczawa Dolna, Leszczawa Górna, Załęże Niżne, Załęże Wyżne), ich wielkość (Klonownica Duża, Klonownica Mała, Lipki Małe, Lipki Wielkie, Osina Duża, Osina Mała), wiek (Brzozów Stary, Brzozów Nowy, Stara Dąbia, Nowa Dąbia, Stare Orzechowo, Nowe Orzechowo), kolejność powstawania (Buczyna Pierwsza, Buczyna Druga, Jaworzyna Pierwsza, Jaworzyna Druga, Zadębie Pierwsze, Zadębie Drugie, Zadębie Trzecie i in.) oraz przynależność etniczną (np. Dąb Polski, Dąbrówka Polska, Dąbrówka Pruska, Dąbrówka Ruska, Grabie Polskie, Jawornik Polski, Jawornik Ruski, Pod Polskie Brzozie) lub społeczną ich mieszkańców (Dębno Królewskie, Dębno Poproboszczowskie, Olszyc Szlachecki, Olszyc Włościański, Podłęże Szlacheckie, Podłęże Królewskie, Topola Królewska, Topola Poduchowna, Topola Szlachecka).
Pierwsze miejsce wśród dendrotoponimów zajmują dąb (wszystkie gatunki z rodzaju Quercus, a głównie Q. robur, rzadziej Q. petraea, który jest częstszy w zachodniej części kraju i nie występuje na północnym wschodzie; W. Matuszkiewicz et al., 2012; Modrzyński et al., 2006) oraz dąbrowa. Jak wynika z przeprowadzonej analizy, jest ich ponad 1500, czyli więcej niż dotychczas podawano w literaturze, tj. ok. 1200 jednostek nazewniczych (Bijak, 2017; Makarski, 2010). U Słowian dęby cieszyły się wielką estymą, jako drzewa „dobre”, „czyste”, „święte”, „mocne” (Bijak, 2017; Marczewska, 2002; Marszałek, 2017), stąd też zapewne ich popularność w toponimii. Najpospolitsze nazwy miejscowe powtarzają się w tych samych regionach wielokrotnie, co świadczy o historycznym, powszechnym występowaniu drzewostanów dębowych. Dotyczy to przede wszystkim szerokiego pasa Polski centralnej (MAZ, WLP, MŁP, ŁDZ i LBL), który obejmuje zasięg „sztandarowego” zbiorowiska leśnego z dębem – świetlistej dąbrowy Potentillo albae-Quercetum (Rycina 1), podczas gdy różne typy kwaśnych dąbrów, jak dąbrowa z trzęślicą modrą Molinio caeruleae-Quercetum i dąbrowa trzcinnikowa Calamagrostio arundinaceae-Quercetum (te dwie jednostki w WLP, LBS, ŚLK), kwaśny las bukowo-dębowy Fago-Quercetum (POM, ZPM, LBS), dąbrowa podgórska Luzulo luzuloidis-Quercetum (głównie Przedgórze Sudetów i południowa WLP) i in., mają znacznie bardziej ograniczone zasięgi (Ceitel, 2006; J. M. Matuszkiewicz, 1988, 1993, 2001; J. M. Matuszkiewicz & Kozłowska, 1991; W. Matuszkiewicz et al., 2012).
Rycina 1
Świetlista dąbrowa w Kampinoskim Parku Narodowym, zachodnia część Kotliny Warszawskiej (fot. B. Czarnecka 2010 r.).
Świadkami dawnych lasów dębowych są niektóre drzewa chronione w formie pomników przyrody (Rycina 2) lub kandydaci na pomniki, owi „mocarze czasu” jak określił je Hereźniak (2013). Spośród niemal 1,2 tys. takich obiektów, łącznie dla dębu szypułkowego i bezszypułkowego (Centralny rejestr form ochrony przyrody, 2022; Rejestr polskich drzew pomnikowych, 2022), w lasach znajduje się zdecydowana mniejszość; pozostałe rosną w arboretach, parkach pałacowych, dworskich, miejskich lub zdrojowych, bądź na cmentarzach, co świadczy o tym, że raczej nie są pozostałościami dawnych drzewostanów puszczańskich. Na co najmniej 700 lat szacowany jest wiek trzech drzew dębu szypułkowego: dąb Bażyńskiego (WMZ), Jan Kazimierz (KJP), Bartek (ŚWK) i jednego bezszypułkowego Wolanin (ZPM), kolejnych kilkunastu na >600 lat. Liczba rezerwatów przyrody z dębem lub dąbrową w nazwie wynosi odpowiednio 31 i 13, najwięcej w regionach występowania różnych postaci dąbrów (MAZ, WLP, ŁDZ, LBS i ZPM); drzewostany dębowe są również chronione w wielu innych obiektach.
Rycina 2
Grupa pomnikowych drzew dębu szypułkowego na skraju doliny rzeki Szum w Górecku Kościelnym, Roztocze Środkowe (fot. B. Czarnecka 2002 r., za: Czarnecka, 2016).
Najstarsze nazwy osobowe z tej grupy (Dąbek, Dębek) odnotowano już w 1206 r. Na przestrzeni XIV–XV w. pojawiały się kolejne, m.in. Dąb, Dąbała, Dąbrowa, Dębica (‘żerdź’ lub ‘lasek dębowy’), Dębic(s)ki, Dębniak (‘karłowaty dąb’), Dębny, Dębonos (‘ten kto nosił dęby’), Kazidąb (‘ten kto niszczył dęby’) czy Porzydąb (‘ten kto rozcinał dęby’), ale też Żałuda – od żołądź, czyli owoc dębu (m.in. Bijak, 2017; Kowalik-Kaleta, 2007; Kowalik-Kaleta et al., 2007; Kwaśniewska-Mżyk, 1981; Makarski, 2010; Naruszewicz-Duchlińska, 2012). Nazwiska z końcówką, czyli sufiksem -ski/-cki (w tej i innych grupach), tworzono od nazw istniejących już miejscowości. Nazwiska Dąbrowski i Dąbrowska, pierwsze na liście odleśnych, nosi obecnie 86,6 tys. osób (Nazwiska występujące w rejestrze PESEL, 2022). Najczęściej występują one w MAZ (ok. 19,8 tys.), PDL (ponad 6,5 tys.) i KJP (5,8 tys.), przy czym PDL jest jedynym regionem (oprócz POM i WMZ, gdzie przoduje Wiśniewski), w którym najwięcej mieszkańców nosi nazwisko odleśne (Brol, 2019; Ranking 100 najpopularniejszych nazwisk żeńskich i męskich w Polsce, 2021). W grupie nazwisk wywodzących się od dębu i dąbrowy (w postaci z rdzennym Dąb- oraz Dęb-, czasem z wtórnym Demb-, Domb-, Dub-), pospolite są jeszcze: Dębski, Dąbek, Dębowski, Dubiel (po części może wywodzić się od dębu w języku rusińskim – dub, ale też od ‘rybki do karasia podobnej’ lub staropolskiej nazwy głupca; Naruszewicz-Duchlińska, 2012; Słownik pojęciowy języka staropolskiego, 2011–2015), Dąbkowski, Dębicki, Dębiński, Dembiński, Krasnodębski, Dębek, Dombrowski, Dembowski, Dąbrowa, Dębiec, Dembski, Dembek – wszystkie w pierwszej setce kategorii lasowe; łącznie 77,8 tys. Nie mieszczą się w niej natomiast Dubiński, Dębkowski, Dombek, Dubas, Dąbski oraz Żołądź z 1–1,7 tys. wystąpień każde (Nazwiska występujące w rejestrze PESEL, 2022). Ponad 370 antroponimów oddębowych (Makarski, 2010) potwierdza wyróżniającą się rolę dębu w nazewnictwie polskim i świadczy o powszechnym występowaniu tego drzewa i budowanych przezeń drzewostanów. Obecny udział lasów dębowych w ogólnej powierzchni lasów Polski to tylko 8,0% (Rocznik statystyczny leśnictwa, 2021), co równa się szacowanemu udziałowi samych dąbrów w czasach pogańskich (Szuflet, 2005). Jest to efektem ich masowej eksploatacji ze względu na właściwości drewna dębu. Dębina – ciężka, twarda i odporna na ścieranie, a przy tym o przyjemnej dla oka barwie, była i jest bardzo ceniona jako materiał konstrukcyjny i stolarski, a w dawnych wiekach także w szkutnictwie, bednarstwie i kołodziejstwie. Korę dębu wykorzystywano w medycynie ludowej i garbarstwie; czynność garbowania skór nazywano nawet dębieniem. Żołędzie z kolei były istotnym składnikiem diety nie tylko zwierząt leśnych, ale i świń domowych, po wysuszeniu i zmieleniu używano ich jako namiastki kawy, a w latach nieurodzaju dodawano do mąki (Marszałek, 2017).
Brzoza nie należy wprawdzie do podstawowych gatunków lasotwórczych, jest jednak bardzo rozpowszechniona, co znalazło odzwierciedlenie w toponimii. Jest druga na liście rankingowej dendrotoponimów. Makarski (2006) znalazł dla niej ok. 600 wystąpień; niniejsza analiza wykazała ich przynajmniej 680. Prawie 2/3 wszystkich nazw miejscowych wywodzi się od terminów kolektywnych: brzezie, brzezina, tj. las brzozowy, ale też drewno tego gatunku. Nie wszystkie jednak toponimy z rdzeniem Brzez- lub Brzeź- (np. w nazwach Brzezno, Brzeźno, Brzeźnica itp.) muszą wywodzić się od brzozy; możliwy jest ich związek z terminem brzeg (Makarski, 2006). Znacznie więcej toponimów z rdzennym Brzoz- (regionalnie także z pisownią brzóza, brzózka, brzóska, brzuza, brzuska33, w wersji kresowej bereza) i wtórnym Brzez- lub Brzeź- odnotowano w regionach środkowo-wschodnich i południowych niż w zachodnich i północnych. Pospolita w całej Polsce (z wyjątkiem wyższych położeń górskich) brzoza brodawkowata Betula pendula, w niewielkim stopniu tworzy zwarte drzewostany, np. kwaśnego lasu brzozowo-dębowego Betulo-Quercetum na przymorzu. Bardzo często natomiast inicjuje sukcesję wtórną na terenach wylesionych (Rycina 3) ze względu na szeroką amplitudę ekologiczną oraz cechy gatunku pionierskiego, jak m.in. niewielkie wymagania pokarmowe i odporność na stres środowiskowy, szybkie osiąganie fazy dojrzałości generatywnej, anemogamię, obfitą produkcję anemochorycznych nasion, tworzenie ich zapasu w glebie, czyli banku nasion (Franiel, 1999, 2012; Zarzycki, 1979).
Rycina 3
Zapusty brzozowe na porzuconych polach w okolicy Tomaszowa Lubelskiego na Roztoczu Środkowym (fot. B. Czarnecka 2018 r.).
Z kolei brzoza omszona B. pubescens, o podobnym zasięgu geograficznym, jest znacznie rzadsza i ograniczona w swoim występowaniu do gleb wilgotnych, organicznych lub mineralno-organicznych. Na północnym wschodzie wraz z sosną i brzozą brodawkowatą buduje drzewostan borealnej brzeziny bagiennej, tj. zbiorowiska Betula pubescens-Thelypteris palustris (Rycina 4), a jako domieszka występuje też w wilgotnych lasach dębowych (J. M. Matuszkiewicz, 1993, 2001; W. Matuszkiewicz & Matuszkiewicz, 1996; W. Matuszkiewicz et al., 2012). Udział drzewostanów brzozowych szacowany jest ostatnio na 7,0% (Rocznik statystyczny leśnictwa, 2021). Liczba rezerwatów z brzozą w nazwie nie przekracza 10, a okazałe drzewa, zarówno pomnikowe, jak i kandydujące do tego miana, rosną przede wszystkim na terenach pozaleśnych, najczęściej zurbanizowanych (Centralny rejestr form ochrony przyrody, 2022; Rejestr polskich drzew pomnikowych, 2022).
Drzewu temu przypisywano w przeszłości wiele znaczeń, często przeciwstawnych, m.in. uosabiała życie i śmierć, wdzięk i łagodność, smutek i płacz (zapewne od obfitego wydzielania soku, czyli staropolskiej oskoły, po nacięciu pnia lub gałęzi), oczyszczenie i niewinność (Kopaliński, 1990). Powszechne występowanie brzozy w dawnych wiekach potwierdzają liczne nazwiska, odnalezione w dokumentach z kilku regionów, najczęściej MAZ i MŁP oraz ŚLK, PDK i WLP (m.in. Bijak, 2017; Kowalik-Kaleta, 2007; Kowalik-Kaleta et al., 2007; Makarski, 2010; Naruszewicz-Duchlińska, 2012). Najstarsze z nich to Brzezisz (1288); w XIV stuleciu notowane były kolejno: Brzeźnic, Brzoza i Brzezina, najwięcej zaś w XV w.: Brzózka, Brzezka, Brzezinka, Brzozy, Brzeziec(s)ki, Brzozak, Brzozowski, Brzezowski, Brzezieński, Brzeziński, Brzazieński. Aktualnie na liście najczęstszych antroponimów z kategorii lasowych znalazły się: Brzeziński – 8., Brzozowski – 11., Brzóska – 62., Brzoza – 66., Brzezicki – 69., Brzózka – 72., Bereza 91. i Berezowski – 94. miejsce; w sumie prawie 65,6 tys. przypadków. Poza pierwszą setką są jeszcze dwa – Brzoska i Brzoskowski, każde notowane nieco ponad 1000 razy (Nazwiska występujące w rejestrze PESEL, 2022). Według Zawadzkiego (2002) posiadacze dwóch najpopularniejszych nazwisk – Brzeziński i Brzozowski, zamieszkują, odpowiednio, głównie w WLP, MAZ, KJP, POM i WMZ oraz w centralnej i północno-wschodniej Polsce.
W kategorii nazw lasowych jest blisko 1,5 tys. związanych łącznie z grądem oraz lipą (lipa drobnolistna Tilia cordata i szerokolistna T. platyphyllos) i grabem Carpinus betulus, jako podstawowymi składnikami drzewostanu lasów grądowych, których udział w czasach pogańskich szacowany jest na 41,6% (Szuflet, 2005). Obecnie różne postaci grądu obejmują praktycznie całą Polskę z wyjątkiem wyższych położeń górskich (Faliński & Pawlaczyk, 1991, 1993; J. M. Matuszkiewicz, 1993, 2001; W. Matuszkiewicz & Matuszkiewicz, 1996; W. Matuszkiewicz et al., 2012), jednakże drzewostany z przewagą grabu zajmują jedynie 1,4% powierzchni leśnej, a udział lipy jest wręcz symboliczny, tj. <0,1% (Rocznik statystyczny leśnictwa, 2021). Lasy grądowe z klasy Querco-Fagetea należą do trzech jednostek syntaksonomicznych: grąd subatlantycki, albo gwiazdnicowy Stellario holosteae-Carpinetum (Pobrzeże Bałtyku i Pojezierze Pomorskie), grąd środkowoeuropejski Galio sylvatici-Carpinetum (południowa i środkowa część Polski zachodniej) i grąd subkontynentalny Tilio cordatae-Carpinetum (wschód Polski; Rycina 5). Analogicznie do toponimów wywodzących się od lipy i grabu, te motywowane grądem (grąd to ‘wyższe i suche miejsce wśród bagien’; Słownik pojęciowy języka staropolskiego, 2011–2015; ‘las rosnący na gruncie położonym wyżej’; Doroszewski, 2019; także „las starodrzewny, obrzedni”; Kozłowski, 1822), najczęściej występują w północnej części zasięgu grądu subkontynentalnego, tzn. w MAZ, WMZ i PDL, najrzadziej zaś w rejonach południowo-zachodnich i północnych (OPL, DLŚ, LBS, ZPM, POM), przy braku w ŚLK. Rezerwatów „grądowych” z nazwy jest w Polsce 14, z czego 5 w MAZ, tych z lipą bądź grabem w nazwie – łącznie kilkanaście, jednak zbiorowiska grądów są też przedmiotem ochrony w wielu innych obiektach. Najstarsza lipa T. cordata (wiek >600 lat) rośnie w ŚLK na terenie zurbanizowanym, podobnie jak większość innych, których wiek ocenia się na >500 lat (PDK, ŚLK, ZPM, DLŚ, POM). Spośród kilkudziesięciu zarejestrowanych okazałych drzew grabu przynajmniej kilka ma obwód >3 m, najokazalszy jest osobnik o obwodzie 4,4 m, najprawdopodobniej zrośnięty z dwóch pni, w lesie w okolicach Zaklikowa (PDK), natomiast najstarsze (parkowe) drzewa tego gatunku odnotowano w MAZ, WLP i ŁDZ (Centralny rejestr form ochrony przyrody, 2022; Rejestr polskich drzew pomnikowych, 2022).
Rycina 5
Grąd subkontynentalny w okolicy Nałęczowa, północno-zachodnia część Wyżyny Lubelskiej (fot. B. Czarnecka 2016 r.).
Przezwisko bądź nazwisko Grąd pojawia się w dokumentach z 1348 r. (Kowalik-Kaleta, 2007), aktualnie nosi je zaledwie kilka osób (Nazwiska występujące w rejestrze PESEL, 2022), natomiast dwa inne – Grądzki i Grądziel (miejsca 163./64. i 337./125., odpowiednio wśród nazwisk odleśnych i lasowych) – ok. 4 tys. mieszkańców Polski. Popularna w toponimii lipa, podobnie jak dąb, zaliczana była do drzew „dobrych” i „błogosławionych” (Bijak, 2017; Marczewska, 2002). Od lipy wywodzi się prawie 1,7 razy więcej nazw miejscowości niż od grabu, co dowodzi, że w dawnych wiekach proporcje udziału obu gatunków w lasach mogły być inne niż dzisiaj. Ponadto lipa, jako drzewo cieszące się większą estymą, a przy tym bardziej użyteczne (miododajne), była także sadzona w otoczeniu domostw i miejsc kultu religijnego (kapliczek, świątyń). Chociaż niektórzy badacze dla obu tych drzew podają podobną liczbę nazw miejscowych, tj. ok. 500 (np. Bijak, 2017; Makarski, 2010), to akurat antroponimy z rdzeniem Grab- są liczniejsze. Oprócz nazwiska Grabowski (drugie na liście odleśnych i lasowych; 57,9 tys. osób), popularne są jeszcze Grabarczyk, Grabski, Grabiec44, Grabiński – w pierwszej setce nazwisk lasowych oraz Grabka, Grabarek, Grabek, Grab, Grabias i Grabowiecki w drugiej; łącznie ok. 26 tys. posiadaczy (Nazwiska występujące w rejestrze PESEL, 2022). Może to być jednak spowodowane niejednoznacznym pochodzeniem nazwisk – od gatunku drzewa lub terminu kolektywnego grabie (drzewostan grabowy), bądź od tytułu feudalnego grabia, hrabia, ale również od grabić, czyli ‘kraść, rabować’ lub też ‘zbierać’, np. siano z użyciem narzędzia do grabienia, czyli grabi (Kowalik-Kaleta, 2007; Naruszewicz-Duchlińska, 2012; Zawadzki, 2002). Śląskie nazwisko Graboń wywodzi się od gwarowego graboń, czyli ‘rżysko, ściernisko wygrabione w polu’ (Magda-Czekaj, 2016). Nazwiska z tej grupy były w użyciu już w XIV–XV w., np. Grabowiec – 1303, Grabowic – 1424 czy Grabiec – 1483 (Kowalik-Kaleta, 2007; Kowalik-Kaleta et al., 2007; Zawadzki, 2002). Najstarsze antroponimy utworzone od lipy odnotowano w okresie 1394–1445, w kolejności: Lipka, Lipa, Lipiej, Lipnic(s)ki oraz Lipowy (Kowalik-Kaleta et al., 2007). Obecnie najliczniejsze są: Lipiński (16. miejsce w rankingu nazwisk odleśnych, 10. wśród lasowych; 24,7 tys.), Lipski, Lipka, Lipowski, Lipa – w pierwszej setce nazwisk lasowych oraz Lipnicki, Lipczyński i Lipkowski poza nią; ogółem 27,5 tys. przypadków (Nazwiska występujące w rejestrze PESEL, 2022). Wśród 140 najpospolitszych nazwisk lasowych, te z rdzeniem Lip- mają 1,6 razy mniejszą frekwencję od tych z rdzeniem Grab-. Zdaniem Zawadzkiego (2002) również nie wszystkie toponimy i antroponimy z rdzennym Lip- wywodzą się od lipy, niektóre mogą pochodzić od staropolskiej nazwy siódmego miesiąca – lipiec, którą określano także gatunek miodu lub wosk, a nazwisko Lipka może mieć związek ze staropolskim lipki (‘lepki’) lub z określeniem Tatarów osiedlonych w Wielkim Księstwie Litewskim – Lipkowie.
Toponimy motywowane kolejną grupą zbiorowisk leśnych, mianowicie łęgów i nawiązujących do nich olsów (w wersji oles w południowo-zachodniej Polsce) oraz budujących je drzew (olsza, jesion, wierzby, topole, wiązy), stanowią niemal porównywalną reprezentację terminów z kategorii lasowych do tej tworzonej przez grądy i ich gatunki lasotwórcze (ok. 1,45 tys.). Wśród zbiorowisk łęgowych z klasy Querco-Fagetea (Faliński & Pawlaczyk, 1995; J. Matuszkiewicz, 1976; J. M. Matuszkiewicz, 1993, 2001; W. Matuszkiewicz & Matuszkiewicz, 1996; W. Matuszkiewicz et al., 2012; Pancer-Kotejowa & Zarzycki, 1980; Wojterski, 1980) najbardziej rozpowszechniony jest niżowy łęg jesionowo-olszowy Fraxino-Alnetum (Rycina 6), który występuje w dolinach wolno płynących cieków lub na wysiękach, na terenie całego kraju z wyjątkiem rejonów górskich. Podobny zasięg ma łęg jesionowo-wiązowy Ficario-Ulmetum minoris, mniejszy zaś łęg gwiazdnicowy Stellario nemorum-Alnetum z dominacją olszy (północna i środkowa Polska) oraz zboczowy łęg wiązowy Violo odoratae-Umetum z udziałem dębu i jesionu (zachodni i środkowy niż). W rejonach podgórskich i górskich, dokąd nie sięgają powyższe zbiorowiska łęgowe, występują: podgórski łęg jesionowy Carici remotae-Fraxinetum (głównie Przedgórze Sudeckie i Pogórze Karpat, Wyżyny Śląsko-Krakowska i Środkowomałopolska) oraz olszyny górskie – nadrzeczna, czyli olszowy las łęgowy Alnetum incanae (Sudety, Karpaty) i bagienna, czyli ols górski Caltho laetae-Alnetum (wyłącznie w Karpatach); te ostatnie zbiorowiska tworzone głównie przez olszę szarą Alnus incana, nie miały raczej wpływu na nazewnictwo odłęgowe. Łęgi towarzyszące ciekom są powszechne w całej Polsce, jednak najwięcej nazw miejscowych z rdzeniem Łęg- oraz wtórnym Łęż- jest w części centralnej (MAZ, ŁDZ) i południowej (MŁP, PDK, ŚLK). W tych regionach odnotowano też najwięcej toponimów pochodzących od jesionu Fraxinus excelsior, a znacznie częściej jego regionalnej nazwy jasień (głównie w MAZ, MŁP i PDK) – ogółem 174; Makarski (2006) określa ich frekwencję na ok. 150.
Rycina 6
Łęg jesionowo-olszowy w przełomowej dolinie rzeki Sopot, strefa krawędziowa Roztocza Środkowego (fot. B. Czarnecka 1998 r., za: Czarnecka & Janiec, 2002).
Osobną grupę łęgów tworzą lasy i zarośla z klasy Salicetea purpureae (Faliński & Pawlaczyk, 1990; J. M. Matuszkiewicz, 1993, 2001; W. Matuszkiewicz & Matuszkiewicz, 1996; W. Matuszkiewicz et al., 2012; Wojterski, 1973). Największą rolę w toponimii odegrały zapewne łęgi występujące wzdłuż dużych rzek: łęg wierzbowy Salicetum albo-fragilis (w całym kraju z wyjątkiem terenów górskich; Rycina 7) oraz łęg topolowy Populetum albae (poza obszarami gór i północnej Polski). Od nazwy rodzajowej wierzby Salix i kilku jej gatunków (łoza, czyli wierzba szara S. cinerea, iwa S. caprea i rokita S. repens) pochodzi łącznie ponad 260 jednostek nazewniczych z różnych części kraju, najwięcej z ŁDZ, MŁP i MAZ; Makarski (2006) dla wierzby podaje liczbę ponad 100.
Rycina 7
Łęg wierzbowy w dolinie Bugu w okolicy Czumowa, Wyżyna Wołyńska (fot. B. Czarnecka 2010 r.).
Mimo że dwa typy lasów bagiennych z klasy Alnetea glutinosae z dominującą olszą czarną A. glutinosa, tj. ols porzeczkowy Ribeso nigri-Alnetum (Rycina 8) i znacznie rzadszy ols torfowcowy Sphagno squarrosi-Alnetum, swoim zasięgiem obejmują cały niż i wyżyny Polski, udział olszy w powierzchni drzewostanów kształtuje się na poziomie 5,6% (Rocznik statystyczny leśnictwa, 2021). Podobne rozprzestrzenienie mają również łozowiska z wierzbą szarą Salicetum pentandro-cinereae, natomiast inne zbiorowiska z udziałem wierzb występują na znacznie mniejszych obszarach: łozowiska z wierzbą rokitą Betulo-Salicetum repentis – w północno-wschodniej i wschodniej Polsce, po Polesie Zachodnie, a łozowiska z wierzbą uszatą Myrico-Salicetum auritae – tylko w północno-zachodnich rejonach, będących pod wpływem klimatu atlantyckiego (J. M. Matuszkiewicz, 1993, 2001; W. Matuszkiewicz et al., 2012). Liczba nazw motywowanych olszą i olsem sięga min. 440, co przewyższa wcześniejsze dane – ok. 350 (Makarski, 2006). Pomimo powszechnego występowania bagiennych lasów olszowych, zdecydowanie więcej toponimów z tej grupy przypada na regiony południowe niż północne.
Na liście rezerwatów przyrody jest 18 obiektów z łęgiem oraz 14 z olszyną lub olsem w nazwie (brak w ŁDZ i ŚWK). Olsza czarna nie należy do gatunków długowiecznych, stąd też szacowany wiek najstarszych drzew pomnikowych i kandydatów na pomniki przyrody wynosi ok. 200 lat; dwa najgrubsze (obwód ok. 4,5 m) znaleziono w lasach WLP i LBS (Centralny rejestr form ochrony przyrody, 2022; Rejestr polskich drzew pomnikowych, 2022). Rezerwaty biorące nazwę od jesionu są tylko dwa – Jasień (ŁDZ) i Jesionowe Góry (PDL). Wśród najokazalszych drzew tego gatunku, o obwodzie >6 m i wieku 200–300 (i więcej) lat, brak występujących w terenach leśnych. Również stare (200–260 lat) i okazałe (obwód pnia nawet >8 m) egzemplarze wierzb, zwłaszcza białej S. alba oraz topoli czarnej Populus nigra o podobnych rozmiarach, występują na terenach zurbanizowanych. W lasach lubuskich rośnie natomiast druga pod względem grubości topola biała P. alba (obwód ok. 5,9 m; wiek ok. 270 lat), a w Puszczy Białowieskiej (PDL) i w okolicach Brzeska (MŁP) także pojedyncze drzewa topoli osiki P. tremula o obwodzie ok. 4 m. Oprócz rezerwatu Białodrzew Kopicki (ZPM) brak innych z wierzbą lub topolą w nazwie (Centralny rejestr form ochrony przyrody, 2022; Rejestr polskich drzew pomnikowych, 2022).
Do zbiorowisk łęgów i olsów nawiązują bardzo liczne antroponimy, przy czym dużo więcej osób nosi nazwiska wywiedzione od olszy lub olsu. Olszewski z 47,7 tys. notowań zajmuje trzecie miejsce na listach nazwisk odleśnych i lasowych, a wśród tych drugich w 1. i 2. setce są jeszcze: Olszak, Oleś, Olesiński, Olszowy, Olszówka, Olszański, Olszowski, Oleszek, Olesiak, Oleszkiewicz, Olchawa i Olszyński (razem 31,8 tys.). Można również po części rozważać nazwisko Olczak (ok. 8 tys. notowań), które pochodzi od olszy, jak też od imion z rdzeniem Ol- (Zawadzki, 2002). Wśród nazwisk lasowych znaleziono tylko dwa nawiązujące do łęgu – Załęski (46. miejsce; ok. 4,3 tys.), wywiedzione od nazwy miejscowej Załęg (Naruszewicz-Duchlińska, 2012) i Łęgowski (86. miejsce; 2,3 tys.), chociaż w tej grupie jest ponad 230 toponimów. Zdecydowanie bardziej popularne są nazwiska motywowane nazwami drzew rosnących w łęgach i olsach. Na czoło wybija się nazwa osobowa Jasiński (38 tys. osób) – 6. i 5. pozycja w rankingu nazw odleśnych i lasowych. Dalekie miejsca wśród lasowych zajmują Jesionowski (93.), Jesionek (96.) i Jasionowski (134.). Podobnie jak w przypadku toponimów, także antroponimy znacznie częściej pochodzą od staropolskiej nazwy jesionu – jasień lub jasin; ta druga wersja pojawiła się przypuszczalnie w wyniku wymowy gwarowej wyrazu jasień [jaśyń], spotykanej w WLP (Naruszewicz-Duchlińska, 2012; Słownik pojęciowy języka staropolskiego, 2011–2015). W zapisie przyjęła się uproszczona forma jasin, stąd też nazwy miejscowości Jasin, Jasinek, Jasiniec, Jasinowa Kłoda, Stary Jasiniec, Nowy Jasiniec w WLP, KJP, LBS i WMZ oraz popularność nazwiska Jasiński, podczas gdy nazwisko Jasieński nosi tylko 140 osób (Nazwiska występujące w rejestrze PESEL, 2022). W grupie nazwisk odwierzbowych znalazły się: Wierzbicki z 20 tys. notowań (18. miejsce wśród ogółu odleśnych, 12. wśród lasowych), Rokicki (32.), Rokita (42.), Wierzbowski (48.), Łoziński (57.), Wierzba (67.), Wierzbiński (89.), Iwiński (97.) oraz Łozowski i Łoza – poza pierwszą setką lasowych, w sumie ok. 64 tys. przypadków. Najstarsze nazwy osobowe z omawianej grupy to Olesznic (od m. Oleśnica) – zapisane w 1312 r. i Łoza – w 1320 r., a pod koniec XIV stulecia m.in. Wirzba, Wierzba, Wirzbina, Wirzbięcic, Rokitek, Rokit (Kowalik-Kaleta et al., 2007; Szczerbowska-Kopacz, 2011).
Toponimy nawiązujące do topoli nie są liczne (ok. 50) i występują głównie na północy i północo-zachodzie. Przyczyną tej niewielkiej frekwencji może być fakt, że w staropolszczyźnie drzewo to, oprócz nazwy dzisiaj funkcjonującej lub zbliżonych (tąpola, topol, topolina, tompolina, tompól) nosiło jeszcze wiele innych, m.in. jarząb, jabrząd, jabrządź, jabrządzina, jarząbek, jarząb (Makarski, 2006; Marszałek, 2017; Nowik, 1993; Rostafiński, 1918–1919). Co więcej, nazwy te odnoszono zarówno do topoli czarnej, czyli sokory (ta miała jeszcze kilka nazw „swoistych” – osokor, papla, sokor, sokorzyna, suchorzyna, sykora, sykura), jak i topoli białej, znanej jako białodrzew, białodrzewie, biała topola, topol biała czy biała wierzba (Rostafiński, 1918–1919). Brak w aktualnym wykazie nazw miejscowych pochodzących od takich określeń, jak tąpola, tompolina, osokor, sykora, białodrzew, znaleziono natomiast kilka innych: Jabrządki (PDK) i Jabrzędzina (ŚWK) oraz Paplin (ŁDZ, MAZ) i Paplinek (ŁDZ). Nie jest wykluczone, że toponimy wywodzące się od tych gatunków topoli mogą „ukrywać się” w grupie nazw własnych motywowanych jarzębem (jarzębiną).
Trzy razy większa frekwencja charakteryzuje dendrotoponimy przypadające na topolę osikę, która wprawdzie nie należy go głównych gatunków lasotwórczych, ale jest pospolitym drzewem domieszkowym w borach i lasach mieszanych; jej udział w powierzchni drzewostanów wynosi 0,9%, gdy pozostałych gatunków topoli zaledwie 0,1% (Rocznik statystyczny leśnictwa, 2021). W dawnej Polsce osika nosiła bardzo różne nazwy, m.in. osa, osica, osiczyna, osika, osikowina, osina, oska, łosica, nosica, nosina, noska, trzepiecina, woska (Nowik, 1993; Rostafiński, 1918–1919; Rzetelska-Feleszko, 2004). Wcześniej oszacowano liczbę toponimów z tej grupy na ok. 250 (Makarski, 2006), według niniejszej analizy jest ich znacznie mniej – ok. 170. Nie wydaje się uprawnione, by do tej grupy włączać nazwy miejscowe z rdzeniem Osiek- i Osiecz-, te bowiem wywodzą się od staropolskiego terminu osiek, czyli ‘przysieka, zasiek’ i jako związane z wyrębem lasów znalazły się wśród innych nazw odleśnych (Czarnecka, w przygotowaniu). Najwięcej jednostek z rdzeniem Osi- (typu Osicze, Osiki, Osina, Osinki), czyli wywodzących się od osiki lub osiny, jest w ŁDZ, MŁP i MAZ, w regionach zachodnich są sporadyczne. W przypadku staropolskiej lub regionalnej nazwy łosica, uwzględniono w statystyce (dość arbitralnie) tylko kilkanaście toponimów „naśladujących” pisownią te z pewnością pochodzące od osiki, jak Łosice czy Łosiny. Pominięto ok. 20 nazw z rdzennym Łos- (m.in. Łosewo, Łosiaki, Łosiewice, Łosiowa, Łośno), które raczej wywodzą się od gatunku ssaka kopytnego – łosia Alces alces. Podobnie w odniesieniu do kolejnych określeń topoli osiki (nosica, nosina czy noska) wzięto pod uwagę tylko kilkanaście nazw miejscowych z rdzeniem Nosk-; pochodzenie od osiki nazw z rdzeniem Nos- (typu Nosocice, Nosów, Nosówka) wydało się autorce mniej prawdopodobne. Powyższe toponimy wyraźnie grupują się w północnej połowie kraju. Termin trzepiecina znaleziono tylko w dwóch toponimach: Trzepieciny i Trzepietniak (LBL).
Nazwa osobowa Topola znana jest od 1482 r. (Kowalik-Kaleta et al., 2007). Obecnie w pierwszej setce nazwisk lasowych są dwa: Topolski i Topolewski (42. i 100. miejsce; razem tylko 6,2 tys.). Brak w bazie nazwisk (Nazwiska występujące w rejestrze PESEL, 2022) jednoznacznie nawiązujących do gwarowego określenia topoli czarnej – papla (Rostafiński, 1918–1919), jest jednak 3,2 tys. wystąpień nazwiska Pepliński, być może wywodzącego się od tego terminu. Antroponim Osiński odnotowany w 1480 r. (Naruszewicz-Duchlińska, 2012), zajmuje 15. pozycję na tej liście (14,5 tys.), niższą frekwencję ma nazwa osobowa Łoś (37. wśród lasowych; >5 tys. przypadków), wywiedziona, podobnie jak wspomniane wyżej toponimy, od gwarowej nazwy osiki – łoś, łosika (Słownik pojęciowy języka staropolskiego, 2011–2015) lub od łosia. Poza pierwszą setką znalazły się nazwiska Osika i Łosiński. Magda-Czekaj (2016) podaje nazwiska Woska (1695) i Woskowa (1696) ze Śląska Cieszyńskiego, gdzie woska oznacza osikę, nie wykluczając jednak, że ta nazwa osobowa może pochodzić od słowa wosk. Popularność nazwisk wywiedzionych od osiki może dziwić, skoro była ona traktowana jako drzewo „nieszczęśliwe” bądź „przeklęte” (Bijak, 2017; Marczewska, 2002). Za takie uważano także wierzbę, jednak to osika miała zdecydowanie gorszą sławę, zważywszy na powszechne przesądy z nią związane, m.in. używanie osikowych (osinowych) kołków do przybijana wieka trumny, co miało zapobiec wydostaniu się duchów zmarłych (południowy wschód Polski) lub wiara w to, że wyrwana osika zwiastuje rychłą śmierć (północny zachód). Była jednakże bardzo przydatna, ponieważ to z jej drewna wytwarzano m.in. husarskie kopie (Cichowski & Szulczyński, 1977).
Termin wiąz odegrał niewielką rolę onomastyczną (zaledwie kilkanaście jednostek rozproszonych w całym kraju). Również obecnie udział wiązów w drzewostanach jest znikomy (Rocznik statystyczny leśnictwa, 2021). Zupełnie inne znaczenie w dawnych wiekach miał wiąz górski Ulmus glabra, czyli brzost, często w pisowni regionalnej występujący jako brzóst, brzust lub brzest oraz w formie kresowej – berest, jak też termin kolektywny brzeście (brześce i brzeszcze), którym określano zbiorowisko brzostów (Makarski, 2006; Słownik pojęciowy języka staropolskiego, 2011–2015). Wymienione wyżej terminy odnaleziono w ponad 100 toponimach, z czego 2/3 w ŁDZ, ŚWK, MAZ, LBL, MŁP i PDK. Brzost ma obecnie więcej stanowisk w rejonach górskich, gdzie sięga od pogórza po regiel dolny, ale występuje też jako gatunek domieszkowy w niżowych lasach liściastych. Wiąz szypułkowy U. laevis i polny, inaczej pospolity U. minor, spotykane są przede wszystkim na niżu (Filipiak & Napierała-Filipiak, 2015; J. M. Matuszkiewicz, 2015; W. Matuszkiewicz et al., 2012). Drewno brzostu, twarde i wytrzymałe, a jednocześnie sprężyste, po sparzeniu łatwo dające się wyginać, podobnie jak drewno innych wiązów, było od dawna powszechnie używane do wykonywania mebli i innych sprzętów domowych (Marszałek, 2017), co spowodowało jego wyeliminowanie w rejonach o większym nasileniu osadnictwa (na niżu Polski).
Chociaż nazwę rodzajową wiązu odnajdziemy tylko w przypadku dwóch rezerwatów przyrody – Wiązy w Nowym Lesie (WLP) i Wiązy Reskie (ZPM), to zbiorowiska łęgów wiązowo-jesionowych podlegają ochronie także w innych rezerwatach i parkach narodowych. Zdecydowanie najwięcej okazałych drzew wiązu szypułkowego, w tym część posiadających status pomnika przyrody (Rycina 9) zarejestrowano w WLP i ŁDZ (po kilkadziesiąt w każdym), DŚL, ZPM i MŁP (po kilkanaście), ale najstarszy wiąz Mieszko/Wiedźmin rośnie w LBS (obwód pnia 8,87 m, wiek ok. 470 lat). Pomnikowe drzewa wiązu polnego, z kilkoma wyjątkami (WLP), rosną głównie w terenach miejskich (Centralny rejestr form ochrony przyrody, 2022; Rejestr polskich drzew pomnikowych, 2022). Brak jest rezerwatów z brzostem w nazwie, a większość pomnikowych i kandydujących do tego miana drzew tego gatunku występuje na południu i w centrum (ŚLK, PDK, ŁDZ). Jako pozostałości dawnych lasów z udziałem brzostu można uznać dwa drzewa zarejestrowane w Puszczy Białowieskiej (obwód 4,6 i 4,2 m; wiek ok. 210 lat). Jakie rozmiary i wiek mogą osiągać osobniki wiązu górskiego świadczą resztki pni pomnikowych drzew z Poręby koło Dukli (PDK) – o obwodzie >8 m oraz Poręby Wielkiej (MŁP) – o obwodzie 6,45 m i wieku ok. 430 lat. Oba drzewa rosły poza lasem, jednakże termin poręba w nazwach obu miejscowości wskazuje, że niegdyś był to obszar leśny.
Rycina 9
Pomnikowy wiąz pospolity w Szczebrzeszynie (obwód pnia 5,5 m), Roztocze Środkowe (fot. B. Czarnecka 2015 r., za: Czarnecka, 2016).
Pospolitość brzostu w dawnych lasach potwierdzają współczesne nazwiska, z których Brzeski (34. miejsce w rankingu lasowych; 5,5 tys. wystąpień) podawane było już w 1400 r. z MAZ, gdzie leżą m.in. miejscowości Brześce i Brzeście, oraz MŁP i WKP (Kowalik-Kaleta et al., 2007). Kolejne dwa: Brzostek i Brzostowski (58. i 78. miejsce) nosi 5,6 tys. Polaków. Posiadaczy nazwiska Wiązowski jest tylko kilkuset (Nazwiska występujące w rejestrze PESEL, 2022).
Makarski (2006) znalazł dla buka ok. 350 jednostek nazewniczych, według Barabacha (2018) wśród 1314 nazw obiektów topograficznych utworzonych od buka, ok. 38% (czyli na poziomie 500) stanowią nazwy miejscowości lub ich części. Analiza autorska wykazała ich ok. 380, a tych z rdzeniem Buk- jest 1,8-krotnie więcej niż z rdzeniem Bucz-. Ponad 60% z nich przypada na MPŁ, PDK, ŁDZ, LBL, DLŚ, ŚLK i ŚWK. Według Barabacha (2018) ok. 2/3 wszystkich nazw topograficznych w Polsce leży w obszarze współczesnego występowania buka, a ponad 90% w granicach jego zasięgu geograficznego. Przy założeniu, że wśród tych 2/3 nazw ok. 38% (370–380) stanowią jednostki osadnicze, to liczba toponimów uwzględnionych przez autorkę (ok. 380) jest tożsama. Niektóre toponimy dwuczłonowe wskazują jednoznacznie na konkretny region, np. Buk Pomorski (KJP), Bukowiec nad Pilicą i Bukowiec Opoczyński (ŁDZ), Bukowina Bobrzańska (LBS) czy Bukowina Kłodzka i Bukowina Sycowska (DLŚ), chociaż niekiedy nazwa bywa myląca, jak np. Buk Góralski w KJP. Część toponimów z tej drugiej grupy może pochodzić jednak od staropolskiego buczek (płaczek), wywiedzionego od buczeć, czyli ‘płakać, mazać się’ (Makarski, 2006; Zawadzki, 2002). Z tego też powodu w niniejszym opracowaniu nie uwzględniono toponimów spoza potencjalnego obszaru występowania buczyn górskich i podgórskich oraz niżowych. Pierwszą kategorię tworzą żyzne buczyny – karpacka Dentario glandulosae-Fagetum (Karpaty i znaczna część Wyżyn Środkowopolskich; Rycina 10–Rycina 12) i sudecka Dentario enneaphylli-Fagetum (Sudety – Rycina 13, część Jury Krakowsko-Częstochowskiej i Gór Świętokrzyskich) oraz kwaśna buczyna górska Luzulo luzuloidis-Fagetum (Karpaty, Sudety). Buczyny niżowe reprezentowane są głównie przez kwaśną buczynę niżową Luzulo pilosae-Fagetum i żyzną buczynę niżową (inaczej pomorską) Galio odorati-Fagetum. Pozostałe żyzne lasy bukowe, jak buczyna szczyrowa albo źródliskowa (północny zachód kraju), a zwłaszcza różne postaci buczyn storczykowych (Śląsk, Małopolska, Sudety, Kaszuby), występują na niewielkich obszarach (Dzwonko, 1990; J. M. Matuszkiewicz, 1993, 2001; W. Matuszkiewicz & Matuszkiewicz, 1996; W. Matuszkiewicz et al., 2012; Wojterski, 1990). Pomimo dużego zróżnicowania zbiorowisk leśnych z bukiem, jego udział w drzewostanach Polski wynosi tylko 6,2% (Rocznik statystyczny leśnictwa, 2021). Drewno bukowe miało od wieków różne zastosowanie; powstawały z niego m.in. klepki i meble, łodzie, rury i zęby do młyńskich kół, a także zapomniane już dzisiaj sprzęty gospodarskie do obróbki włókna z lnu i konopi, jak międlice, przęślice i cierlice. Z buczyny wytwarzano również instrumenty dęte, które od nazwy łacińskiej drzewa już Rzymianie zwali „fagotami” (Marszałek, 2017).
Rycina 10
Wczesnowiosenny aspekt drzewostanu żyznej buczyny karpackiej na Górze Borowinowej, Beskid Niski (fot. B. Czarnecka 2014 r.).
Rycina 12
Buczyna karpacka z litym drzewostanem bukowym na Roztoczu Południowym (fot. B. Czarnecka 2004 r., za: Czarnecka, 2016).
Rycina 13
Żyzna buczyna sudecka w otoczeniu wodospadu Wilczki w Masywie Śnieżnika, Sudety Wschodnie (fot. B. Czarnecka 2000 r.).
Cenne lasy z udziałem buka (różne postaci buczyn) podlegają ochronie w kilku parkach narodowych, szczególnie w obszarach górskich i wyżynnych oraz licznych rezerwatach przyrody, spośród których 41 ma w nazwie buka (21) lub buczynę (20). Najwięcej z nich, bo aż 7, leży w ZPM, gdzie chronią pozostałości Puszczy Bukowej oraz w DŚL, szczególnie na Przedgórzu Sudeckim. W różnych rejonach zarejestrowanych jest kilkadziesiąt drzew tego gatunku o wymiarach pomnikowych lub zbliżonych, z czego kilka w wieku >200 lub nawet 300 lat (drzewo w rezerwacie leśnym Wiączyń, ŁDZ). Znaczna jest liczba okazałych drzew o obwodzie pnia 4–5,5 m rosnących w lasach (Centralny rejestr form ochrony przyrody, 2022; Rejestr polskich drzew pomnikowych, 2022).
Pierwsze zapisy nazwisk z rdzeniem Bucz-, tj. Buczek, Buczko, Buczkowic(z), pochodzą z 1349 r. (Kowalik-Kaleta, 2007; Kowalik-Kaleta et al., 2007). Współcześnie nazwiska Buczek, Buczyński, Buczkowski, Buczak, Buczko (odpowiednio miejsca: 17., 24., 27., 71., 124. wśród nazwisk lasowych) nosi łącznie 37,8 tys. Polaków (Nazwiska występujące w rejestrze PESEL, 2022). Nazwy osobowe z rdzeniem Buk- są nieco późniejsze, np. Buk (1396). Notowane od XV w. Bukownic(s)ki, Bukowniec(s)ki, Bukowski, wywodzą się od nazw topograficznych, np. Bukownica, Bukowiec, Bukowina, Bukowna (Kowalik-Kaleta, 2007; Kowalik-Kaleta et al., 2007; Naruszewicz-Duchlińska, 2012). Aktualnie najczęściej występuje Bukowski (16,7 tys. osób; 14. miejsce), a Bukowiec i Bukowiecki znalazły się w drugiej setce nazwisk lasowych. Według Zawadzkiego (2002) blisko 85% osób noszących nazwiska z omawianej grupy zamieszkuje MAZ i LBL oraz rejony południowe, co w znacznej mierze pokrywa się z lokalizacją toponimów wywodzących się od buka i buczyny.
Większość z ok. 160 jednostek nazewniczych wskazujących na jawor i jaworzynę występuje w części południowej kraju, a zwłaszcza w MŁP i PDK (razem ok. 40%). Jest to związane z górskim charakterem jaworu Acer pseudoplatanus, który osiąga u nas północno-wschodnią granicę zasięgu. Z gór „schodzi” także na przedgórza i wyżyny, natomiast rzadki jest w regionach centralnych i północnych (np. Boratyński & Filipiak, 1999; Czarnecka, 2010; W. Matuszkiewicz & Matuszkiewicz, 1996; W. Matuszkiewicz et al., 2012; Zając, 1996). Jako gatunek domieszkowy jest składnikiem drzewostanów żyznych buczyn górskich i podgórskich, dominuje natomiast w kilku typach jaworzyn, na stosunkowo niewielkich obszarach, w niższych piętrach górskich oraz na pogórzach i wyżynach. Należą one do kilku jednostek syntaksonomicznych: jaworzyna z języcznikiem zwyczajnym Phyllitido-Aceretum (Rycina 14), jaworzyna miesiącznicowa Lunario-Aceretum, jaworzyna karpacka Sorbo aucupariae-Aceretum i jaworzyna ziołoroślowa Aceri-Fagetum. Jaworzyny znacznie częściej występują w obszarze Karpat niż Sudetów (m.in. Bodziarczyk, 2002, 2004; Bodziarczyk & Szwagrzyk, 1995; Bodziarczyk & Świerkosz, 2004; W. Matuszkiewicz et al., 2012; Świerkosz, 2003). Cenne zbiorowiska tego typu podlegają ochronie w 3 rezerwatach „jaworowych” z nazwy (PDK, ŚLK, ŁDZ) oraz innych leśnych, w rejonach południowych, gdzie jawor stanowi domieszkę w drzewostanach grądów i buczyn. Pomnikowe lub kandydujące do tego miana drzewa jaworu (ponad 60) zarejestrowano w różnych obszarach (Centralny rejestr form ochrony przyrody, 2022; Rejestr polskich drzew pomnikowych, 2022). Wśród nich jest kilka rosnących w lasach (głównie ŚLK), w tym uznawany za najstarszy, ok. 360-letni Klon (jawor) Hansa Paasche o obwodzie ok. 6,2 m w Nadl. Krzyż (WLP). Warto też wspomnieć o najpotężniejszym jaworze z Doliny Roztoki w Tatrach, rosnącym na wysokości ok. 1200 m n.p.m., o obwodzie ok. 4,5 m i wieku ocenianym na 500 lat (Bednarz & Krzaklewski, 1975).
Rycina 14
Jaworzyna z języcznikiem zwyczajnym w dolinie Ociemnego Potoku, Pieniny (fot. J. Bodziarczyk 2007 r.).
Nazwisko Jawor pojawia się już w zapisie z 1177 r. (Kowalik-Kaleta et al., 2007). Powszechne występowanie tego gatunku drzewa poświadczają też współczesne antroponimy: Jaworski – 4. miejsce wśród odleśnych i lasowych (46,7 tys.); inne dość częste nazwiska: Jaworowski, Jaworek, Jawor – kolejno 55., 74. i 85. miejsce w grupie lasowych, posiada łącznie 8,3 tys. Polaków (Nazwiska występujące w rejestrze PESEL, 2022). Różycka (1989) twierdzi, że występowanie w Polsce tylko jednego gatunku jawora daje pewność, iż wszystkie nazwy topograficzne zostały utworzone od tego właśnie obiektu. Wydaje się, że w przypadku antroponimów trzeba jednak uwzględnić pewną poprawkę: jawor pierwotnie oznaczał ‘słup wbity w ziemię’, np. jako drogowskaz; terminem tym w staropolszczyźnie określano także wysokiego człowieka (Słownik pojęciowy języka staropolskiego, 2011–2015; Zawadzki, 2002).
Domieszkę w różnych postaciach grądu stanowią klon pospolity A. platanoides i znacznie rzadszy klon polny A. campestre. Pierwszy buduje ponadto drzewostan dwóch zbiorowisk leśnych: zboczowego lasu klonowo-lipowego Aceri platanoidis-Tilietum platyphylii (z lipą szerokolistną i drobnolistną oraz jaworem), spotykanego tylko na Przedgórzu Sudeckim i w Sudetach oraz grądu zboczowego Acer platanoides-Tilia cordata, ograniczonego w swoim zasięgu wyłącznie do Pojezierza Wschodniobałtyckiego (Boratyński & Filipiak, 1999; Jutrzenka-Trzebiatowski, 1995; J. M. Matuszkiewicz, 1993, 2001; W. Matuszkiewicz et al., 2012). Od klonu wziął nazwę tylko jeden rezerwat Klonowo (WMZ), za to drzew uznanych za pomniki przyrody i zbliżonych do tych wymiarów jest prawie 80, jednak podobnie jak w przypadku jaworu, w zdecydowanej większości na terenach zurbanizowanych (Centralny rejestr form ochrony przyrody, 2022; Rejestr polskich drzew pomnikowych, 2022). Od nazwy rodzajowej klonu pochodzi tylko ok. 50 toponimów, z różnych rejonów poza ŚLK, OPL, LBS i ZPM. Już jednak wśród jednostek osadniczych wymienionych w Bulli gnieźnieńskiej (1136) znalazła się Clonova. Obecnie najwyżej, bo na 41. miejscu listy nazwisk lasowych, znajduje się Klonowski (4,6 tys. przypadków), jednak nie mieści się wśród 1000 najpopularniejszych w Polsce (Nazwiska występujące w rejestrze PESEL, 2022).
Jarząb pospolity (jarzębinę) Sorbus aucuparia odnaleziono w 30 toponimach, łącznie z regionalną nazwą chorab (3 przypadki), głównie w Polsce centralnej i północnej, chociaż w tym obszarze nie buduje żadnego „własnego” zbiorowiska, występując jako domieszka w różnych lasach, na glebach przepuszczalnych, piaszczystych. Tylko podgatunek górski S. aucuparia subsp. glabrata, wraz z innymi gatunkami krzewów i karłowatych drzew, tworzy ponad górną granicą lasu tzw. laski jarzębinowe, zróżnicowane regionalnie (W. Matuszkiewicz et al., 2012): zarośla czeremchy skalnej z jarzębiną Pado-Sorbetum (Karkonosze) oraz ziołoroślowe laski jarzębinowe Sorbo-Aceretum (Babia Góra, Bieszczady). W rankingu współczesnych nazwisk lasowych Jarząbek, Jarząb, Jarzębski i Jarzębowski zajmują kolejno 26., 63., 79. i 104. pozycję, osiągając razem 14,4 tys. notowań (Nazwiska występujące w rejestrze PESEL, 2022). Nazwisko Jarząbek, które w ponad 50% noszą osoby zamieszkałe wzdłuż doliny Wisły, od Śląska po Warszawę (Zawadzki, 2002), częściowo może wywodzić się od jarzębiny, ale równie dobrze od gatunku ptaka, jarząbka Tetrastes bonasia. Jako nazwa osobowa notowane jest od 1389 r. w MŁP, WLP i ŚLK. W gwarze śląskiej jarząbek to ‘drzewo liściaste’, ‘owoc jarzębu’ lub ‘ptak drapieżny’, na Śląsku Cieszyńskim młode drzewo jarzębiny określa się mianem jarzómbek (Magda-Czekaj, 2016).
Z kolei jarząb brekinia (brzęk) S. torminalis, który wymaga gleb żyznych i głębokich, występuje tylko na niżu. W Polsce osiąga północno-wschodnią granicę zasięgu, stąd też i w minionych wiekach występował raczej rzadko, z przewagą rejonów zachodnich. Najczęściej rośnie jako domieszka w wielogatunkowych lasach liściastych (Rycina 15), w świetlistych dąbrowach, kwaśnych buczynach niżowych i borach mieszanych, jedynie na Pogórzu Kaczawskim tworzy rzadki zespół podgórskiej dąbrowy brekiniowej Sorbo torminalis-Quercetum (W. Matuszkiewicz et al., 2012). Aktualnie brzęk jest pod ścisłą ochroną gatunkową, jego stanowiska chronione są w kilkunastu rezerwatach (po 4 w WLP i DLŚ), z czego 5 ma brzęk lub brekinię w nazwie. Zaledwie 2 drzewa tego gatunku (WLP) mają status pomnika przyrody, 2 kolejne (KJP) są kandydatami na pomniki; wszystkie rosną w lasach (Centralny rejestr form ochrony przyrody, 2022; Rejestr polskich drzew pomnikowych, 2022). Odniesienia do brzęku znaleziono tylko w 6 nazwach miejscowych z terenu WLP, ZPM i ŚLK, a nazwisko Brzęk nosi mniej niż 900 osób (Nazwiska występujące w rejestrze PESEL, 2022).
Rycina 15
Grąd subatlantycki z jarzębem brekinią w rezerwacie Brzęki im. Zygmunta Czubińskiego, Bory Tucholskie (fot. B. Czarnecka 2004 r.).
Dla czereśni albo wiśni ptasiej (w. dzika) Cerasus avium, spotykanej najczęściej w lasach liściastych i mieszanych, zwanej niegdyś gwarowo m.in. trześnią, trzęślą, teresinką, krześnią, czerechą, strzesznią (Marszałek, 2017; Słownik pojęciowy języka staropolskiego, 2011–2015), znaleziono łącznie 65 nazw miejscowych w różnych rejonach kraju, poza PDL, WMZ, ŚLK i OPL. Zaznacza się dość wyraźna regionalizacja nazewnictwa: w WLP, ŁDZ i LBL przeważają toponimy motywowane strzesznią i teresinką, zaś te wywiedzione od czereśni i trześni w PDK. Nie ma tu jednak żadnego pochodzącego od czerechy, której to nazwy używano w okolicach Lwowa i która wciąż funkcjonuje w PDK (Marszałek, 2017; Wasylewski, 1931/1990). Antroponimy pochodzące od nazw tego drzewa nie są liczne. Tylko Trześniewski osiąga liczbę wystąpień >1,3 tys. (121. pozycja na liście lasowych), podczas gdy nazwiska Trześniowski i Strześniewski nosi łącznie tylko 1,2 tys. mieszkańców Polski. Inny gatunek domieszkowy, czeremcha zwyczajna Padus avium (trzemcha, kocierpka, kocirpka, pocirpka, czeremucha, smrodynia; Słownik pojęciowy języka staropolskiego, 2011–2015), chociaż pospolita w całym kraju, zwłaszcza w dolinach rzek i strumieni (łęgi, niskie grądy), znalazła odbicie w dużo mniejszej liczbie nazw miejscowych, za to znacznie bardziej rozproszonych w całym kraju. Toponimy wywodzą się przede wszystkim od trzemchy, sporadycznie od czeremchy, nie znaleziono zaś motywowanych innymi nazwami tego drzewa. Nazwisko Czeremcha nosi niewiele ponad 200 osób, Czeremuga ok. 100, a zupełnie brak pochodzących od innych nazw gwarowych drzewa (Nazwiska występujące w rejestrze PESEL, 2022).
Powszechne występowanie krzewów liściastych – leszczyny, kaliny, kruszyny i głogu – znalazło odzwierciedlenie ogółem w ok. 330 dendrotoponimach. Największe znaczenie w nazewnictwie miała leszczyna pospolita (orzech laskowy) Corylus avellana, składnik podszytu lasów liściastych, ale również śródpolnych zarośli. W języku staropolskim laskowy oznacza ‘odnoszący się do laski albo leszczyny, z leszczyną związany’ (Słownik pojęciowy języka staropolskiego, 2011–2015). Na Śląsku Cieszyńskim leszczyna znana była pod nazwami lyska i leska (Łuc, 2016). Toponimy z tej grupy (ponad 150) są najliczniejsze w MAZ, ŁDZ, PDK, MŁP, WLP, PDL i LBL; pominięto nazwę Leszcz (POM), gdyż tutaj bardziej prawdopodobne wydaje się jej powiązanie z gatunkiem ryby – leszcza Abramis brama.
Wśród popularnych nazwisk lasowych dwa zajmują dość eksponowane miejsca: Leszczyński (część może pochodzić od leszcza, ale również od staropolskiego lesz, czyli zamsz; Zawadzki, 2002) – 9. (prawie 25 tys. osób) i Orzechowski – 13. (20 tys.) oraz Orzech na początku drugiej setki, z ok. 1,7 tys. wystąpień (Nazwiska występujące w rejestrze PESEL, 2022). Notowane w 1422 r. nazwisko Leszczawski, związane było z różnymi miejscowościami w WLP, MŁP, MAZ i PDK, m.in. Leszno, Leszczno, Leszczna, Leszczyna. Znacznie starsze są zapisy przydomków/nazwisk Orzeszek i Orzeszko (1224), nieco późniejsze zaś Orzeszkowic (1417) i Orzeszkowski (1451), te ostatnie znane z WLP oraz kresów południowo-wschodnich (Kowalik-Kaleta et al., 2007).
Kalina koralowa Viburnum opulus, częsta na niżu – w łęgach i grądach, rzadziej olsach, dała nazwę ok. 100 miejscowościom, głównie w pasie Polski środkowej i południowo-wschodniej (WLP, ŁDZ, MAZ, PDL, LBL, PDK). O tym, że występowała powszechnie świadczą także antroponimy: Kalinowski – 8./6. pozycja w rankingu nazwisk odleśnych i lasowych (32 tys. notowań) oraz Kaliński – 35., Kalicki – 53. i Kalina – poza pierwszą setką lasowych, z łączną liczbą 10,5 tys. przypadków (Nazwiska występujące w rejestrze PESEL, 2022). Według Zawadzkiego (2002) część nazwisk wywodzi się prawdopodobnie od staropolskiego kalny, tj. nieczysty, skalany. Najstarsze z tej grupy – Kaliński i Kalińska (1498) – pochodzą od nazw miejscowości w MŁP i MAZ (Kowalik-Kaleta et al., 2007; Naruszewicz-Duchlińska, 2012).
Pospolita na całym niżu kruszyna Frangula alnus, mimo że występuje w bardzo szerokim spektrum zbiorowisk leśnych, od suchych borów iglastych, poprzez lasy mieszane i liściaste, aż do łęgów i bagiennych olsów, ale także na torfowiskach i mokrych łąkach (W. Matuszkiewicz et al., 2012), znalazła odbicie tylko w 32 toponimach przeważnie w regionach północnych i środkowych. Antroponimy Kruszyński i Kruszyna, z liczbą 7,4 tys. przypadków łącznie (Nazwiska występujące w rejestrze PESEL, 2022), są na 29. i 118. pozycji wśród nazwisk lasowych. Nie zaliczono do tej grupy nazwiska Kruszewski, gdyż wywodzi się raczej od terminów krusz – ‘bryła, gruda’ lub krusza, czyli grusza (Naruszewicz-Duchlińska, 2012; Słownik pojęciowy języka staropolskiego, 2011–2015).
Liczbę 30 toponimów osiągnął także głóg Crataegus, mający we florze Polski ok. 10 gatunków, z których najpospolitsze są głóg zgiętodziałkowy C. curvisepala (= C. oxyacantha) i głóg dwuszyjkowy C. laevigata (Mirek et al., 2002). Głogi wraz z tarniną, z udziałem leszczyny, jeżyn, róż, trzmieliny, tworzą przede wszystkim wielogatunkowe zarośla, tzw. czyżnie Rubo fruticosi-Prunetum spinosae – syntakson z kl. Rhamno-Prunetea (Faliński et al., 1963; W. Matuszkiewicz et al., 2012; Wojterska, 1990), ale budują także warstwę podszytu w widnych lasach, zwłaszcza na ich oszyjkach. Najwięcej nazw miejscowych z tej grupy stwierdzono w ŁDZ i WLP, za to brak ich w ŚLK, LBS, ZPM, POM, ŚWK, LBL i PDK. Częste występowanie głogu w centralnej Polsce potwierdza rozmieszczenie nazwiska Głogowski z 7,4 tys. notowań (Nazwiska występujące w rejestrze PESEL, 2022); 25. miejsce w rankingu antroponimów lasowych. Według Zawadzkiego (2002) może ono jednak wywodzić się także od staropolskiego głogot, czyli ‘głos dużych ptaków’ (inaczej kłokot, klekot), a ok. 50% noszących je osób zamieszkuje w dolinie Wisły od Śląska do Warszawy, co może potwierdzać to stanowisko; duże ptaki (np. żuraw Grus grus) w trakcie wędrówek często trzymają się cieków wodnych. Zapisy nazwisk Głog i Głogota (od staropolskiego głog, głóg – ‘rośliny cierniste i kolczaste’) pochodzą z lat 1347 i 1441 (Kowalik-Kaleta, 2007; Kowalik-Kaleta et al., 2007).
Inny gatunek krzewu – dereń świdwa Cornus sanguinea, dał swoją nazwę tylko jednej miejscowości Dereniówka (PDK). Może się to wydawać zaskakujące, skoro jest pospolity w całej Polsce, a ponadto takie nazwisko nosi obecnie 2,9 tys. osób (Nazwiska występujące w rejestrze PESEL, 2022).; 65. miejsce w rankingu lasowych. Jest to jednak kolejny przykład dokumentujący historię naszych lasów. Niegdyś ten gatunek był składnikiem podszytu lasów liściastych i mieszanych, a w miarę ich wycinania zajmował siedliska śródpolne, tworząc wraz z innymi krzewami, a zwłaszcza szakłakiem pospolitym Rhamnus cathartica, seminaturalne zarośla Rhamno-Prunetum sanguinei (W. Matuszkiewicz et al., 2012).
Ze wszystkich omówionych krzewów tylko kalina znalazła odzwierciedlenie w nazwach rezerwatów przyrody: dwóch leśnych – Kalinowo (PDL) i Kaliniak (MAZ) oraz florystycznego Kalinowa Łąka w otulinie Kampinoskiego Parku Narodowego (Centralny rejestr form ochrony przyrody, 2022).
. Podsumowanie
Toponimy lasowe z niemal 7 tys. notowań stanowią najliczniejszą kategorię wśród 15,1 tys. odleśnych nazw miejscowości w Polsce i mają 3,4-krotną przewagę nad borowymi. Potwierdza to pośrednio dominującą rolę lasów liściastych i mieszanych w pierwotnej pokrywie leśnej naszych ziem. Analiza nazw miejscowych z tej kategorii dostarcza także informacji na temat rozmieszczenia przestrzennego poszczególnych typów lasów i podstawowych gatunków lasotwórczych, co może służyć nie tylko rozpoznaniu historycznych krajobrazów Polski. Wobec niewielkiej efektywności odnowień naturalnych dominujące znaczenie mają współcześnie odnowienia sztuczne, które opierają się na odpowiednim doborze gatunków, protegowaniu gatunków właściwych siedlisku oraz pielęgnowaniu nasadzeń. Przedstawiona w niniejszym artykule analiza może być pomocna w skali lokalnej przy opracowaniu wskazówek do przywrócenia ekosystemom leśnym cech zbliżonych do układów naturalnych. Narzędzi umożliwiających metodyczne badanie wzorców przestrzennych toponimów w powiązaniu z czynnikami środowiskowymi dostarczają obecnie technologie GIS, jak to wykazano na przykładzie nazw topograficznych pochodzących od buka. Należy jednakże mieć na uwadze, że część nazw jednostek osadniczych może wywodzić się od innych, niekoniecznie odleśnych terminów. Już Rostafiński (1918–1919) pisał m.in.: „[…] z pomocą językoznawstwa można rozwiązać niekiedy zadania z geografji roślin. Zadania takie wymagają wielkiej ostrożności, bo nic łatwiejszego, jak zejść tu na manowce”.
