. Allium scorodoprasum L.
Opracowanie: T. Wójcik, D. Korneusz
Nowe stanowisko: ATPOL FG-12, województwo podkarpackie, powiat krośnieński, gmina Miejsce Piastowe, Wrocanka, Kotlina Jasielsko-Krośnieńska, 49.63076° N, 21.73335° E, siedlisko okrajkowe przy drodze w pobliżu kościoła, not. T. Wójcik & D. Korneusz, 26.06.2021 (Rycina 1).
Allium scorodoprasum (czosnek wężowy) jest gatunkiem szeroko rozpowszechnionym w Europie, przy czym jego zwarty zasięg obejmuje środkowo-południową i częściowo wschodnią część kontynentu, sięgając do południowej Skandynawii (Hultén & Fries, 1986; Meusel et al., 1965). Występowanie gatunku w Polsce jest nierównomierne (Zając & Zając, 2001). Najwięcej jego stanowisk odnotowano na zachodzie (Dolina Dolnej Wisły, Kotlina Toruńska, Pojezierze Wielkopolskie) oraz na południu kraju (Kotlina Sandomierska, Pogórza Zachodnio- i Środkowobeskidzkie) (Rutkowski, 2014). Ze względu na zanik wielu populacji został umieszczony na Polskiej czerwonej liście paprotników i roślin kwiatowych (Kaźmierczakowa et al., 2016) oraz w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin (Rutkowski, 2014) z kategorią VU (gatunek narażony). Czosnek wężowy występuje w zbiorowiskach roślinnych o charakterze półnaturalnym i antropogenicznym. Rośnie w mezofilnych zaroślach, na łąkach i w murawach kserotermicznych. Często są to miejsca częściowo zacienione związane z działalnością człowieka, m.in. przydroża, zarastające zbocza, stare parki, cmentarze, grodziska, skraje ogrodów. Stąd na niektórych stanowiskach może być traktowany jako relikt dawnych upraw (Celka, 1999).
Na nowym stanowisku czosnek wężowy występował na zarastającym przydrożu, w dolinie rzeki Jasiołki. Jego populacja składała się z 7 osobników generatywnych, które rosły w towarzystwie gatunków zaroślowych, okrajkowych i łąkowych, takich jak: Agrimonia eupatoria, Arrhenatherum elatius, Astragalus glycyphyllos, Cornus sanguinea, Leucanthemum vulgare, Medicago falcata, Melampyrum nemorosum, Origanum vulgare, Prunus spinosa.
. Ambrosia artemisiifolia L.
Opracowanie: S. Gawroński, A. Stachurska-Swakoń
Nowe stanowisko: ATPOL DF-69, województwo małopolskie, gmina miejska Kraków, Kraków, ul. Gronostajowa, Kampus UJ, Brama Krakowska, 50.02828° N, 19.90259° E (212 m n.p.m.), siedlisko ruderalne, pryzma ziemi powstała podczas prac budowlanych z powierzchniową warstwą humusu (Rycina 2), not. S. Gawroński & A. Stachurska-Swakoń, 28.08.2023.
Rycina 2
Ambrosia artemisiifolia przy ul. Gronostajowej w Krakowie (fot. A. Stachurska-Swakoń, 28.08.2023).
Ambrosia artemisiifolia (ambrozja bylicolistna) jest gatunkiem inwazyjnym w Europie i Azji, naturalnie występującym w południowo-wschodniej części Ameryki Północnej (Bullock et al., 2012; Bzdęga et al., 2018; Tokarska-Guzik et al., 2012). Jest gatunkiem jednorocznym, występującym we wtórnym zasięgu głównie na siedliskach ruderalnych. Ze względu na silnie alergenny pyłek, a także straty ekonomiczne, jakie powoduje jej masowe występowanie, roślina ta jest ustawowo zwalczana w UE oraz Chinach, Indiach i Federacji Rosyjskiej (Alberternst et al., 2006; Bullock et al., 2012; Bzdęga et al., 2018; Guo et al., 2011; Moskalenko, 2001; Tokarska-Guzik et al., 2012). W Polsce występuje na siedliskach ruderalnych, głównie poboczach dróg i terenach kolejowych, na niektórych stanowiskach jest bardzo liczna. Szczególnie dużo stanowisk odnotowano na Opolszczyźnie i Górnym Śląsku (Tokarska-Guzik et al., 2011; Zając & Zając, 2019). Rozprzestrzenia się przez jednonasienne owoce wytwarzane w ogromnych ilościach. Alergenny pyłek jest przenoszony na duże odległości i odnotowywany w profilach pyłkowych (Kasprzyk et al., 2011). Ze względu na zagrożenie zdrowia publicznego, obecność tej rośliny w środowisku, a szczególnie nowe stanowiska, powinny być zgłaszane i monitorowane.
W Krakowie dotychczas znane było jedno niepublikowane stanowisko ambrozji bylicolistnej, znajdujące się na obszarze stacji kolejowej Kraków-Prokocim Towarowy, w południowo-wschodniej części miasta, odkryte i monitorowane przez J. Guzika (Górecki, 2018). Stanowisko to w latach 2017–2018 zajmowało ok. 6700 m2 (Górecki, 2018). Nowe miejsce występowania tej inwazyjnej rośliny odnotowano w południowo-zachodniej części miasta, w oddaleniu od linii kolejowych, na terenie Kampusu UJ. Ambrozja rośnie na sztucznie usypanej pryzmie ziemi powstałej w wyniku budowy Centrum Rekreacyjno-Sportowego UJ. Pryzma powstała z wierzchniej warstwy gleby podczas przygotowywania terenu pod boisko i pozostałą infrastrukturę. Ambrozja występuje tylko na jednej pryzmie, na jej górnej płaszczyźnie. Zajmuje powierzchnię ok. 700 m2, a jej liczebność szacuje się na ok. 500 osobników rosnących w dużym zagęszczeniu. Oprócz ambrozji występują tu rośliny ruderalne oraz łąkowe wyrosłe z glebowego banku nasion. Pochodzenie tej populacji ambrozji można wiązać z przypadkowym i nieintencjonalnym przeniesieniem nasion przez maszyny, które wyrównywały w poprzednich latach górną część tej pryzmy ziemi. Maszyny przyjechały prawdopodobnie z Górnego Śląska. Teren ten nie jest dotychczas ogólnodostępny ze względu na trwającą budowę – jest ogrodzony. Ze względu na ryzyko dla zdrowia publicznego, jakie niesie występowanie ambrozji w miejscu przebywania dużej liczby osób, jej ogromny potencjał rozsiewania oraz przenoszenie pyłku na duże odległości, podjęto działania w porozumieniu z władzami UJ mające na celu zniszczenie tej populacji. Konieczne jest jednak monitorowanie najbliższej okolicy w celu eliminacji możliwych pojawiających się osobników w kolejnych latach.
Zdjęcie fitosocjologiczne: 28.08.2023, powierzchnia zdjęcia 100 m2, pokrycie warstwy c – 90%, liczba gatunków w zdjęciu: 55. ChCl. Molinio-Arrhenatheretea: Achillea millefolium +, Agrostis capillaris +, Carex hirta +, Centaurea jacea +, Dactylis glomerata +, Daucus carota +, Deschampsia caespitosa +, Galium mollugo +, Geranium pratense +, Holcus lanatus +, Juncus effusus +, J. tenuis +, Lotus corniculatus +, Lycopus europaeus +, Lythrum salicaria +, Phleum pratense +, Plantago lanceolata +, Potentilla anserina +, Ranunculus repens 1.1, Sanguisorba officinalis 1.1, Thalictrum flavum +, Trifolium repens +, Vicia cracca +; ChCl. Stellarietea mediae: Chenopodium album 1.1, Ch. polyspermum +, Echinochloa crus-galli 3.1, Galeopsis tetrahit +, Lactuca serriola +, Oxalis dillenii +, Polygonum aviculare 1.1, P. lapathifolium 1.1, P. persicaria 1.2, Setaria viridis +, Sonchus asper +, Tripleurospermum inodorum +; ChCl. Phragmitetea: Phalaris arundinacea +, Phragmites australis +; ChCl. Agropyretea: Convolvulus arvensis 2.1, Equisetum arvense +, ChCl. Artemisietea: Artemisia vulgaris +, Cirsium arvense 2.1, Linaria vulgaris +, Solidago canadensis 1.1, S. gigantea 1.1, Tanacetum vulgare 1.1, Tussilago farfara 1.1; Inne: Acer pseudoplatanus +, Ambrosia artemisiifolia 4.4, Cardamine hirsuta +, Conyza canadensis 2.1, Erigeron annuus +, Festuca arundinacea +, Hypericum perforatum +, Plantago major 2.1, Rorippa palustris +.
. Blechnum spicant (L.) Roth
Opracowanie: M. Podgórska, G. Łazarski
Nowe stanowisko: ATPOL EE-64, województwo świętokrzyskie, powiat kielecki, gmina Kielce, kompleks leśny Kielce-Dąbrowa, Nadleśnictwo Kielce, Góry Świętokrzyskie, 50.93210° N, 20.64203° E (338,5 m n.p.m.), wyżynny jodłowy bór mieszany Abietetum polonicum, not. M. Podgórska & G. Łazarski, 17.09.2022 (Rycina 3).
Rycina 3
Blechnum spicant w wilgotnym borze jodłowym na stanowisku Kielce-Dąbrowa (fot. M. Podgórska, 17.09.2022).
Blechnum spicant (podrzeń żebrowiec) jest gatunkiem paproci reprezentującym podelement cyrkumborealny i grupę cyrkumborealno-oceaniczną (Zając & Zając, 2009). W Polsce ma rozmieszczenie dysjunktywne – jego stanowiska koncentrują się głównie w obszarze górskim oraz na północy kraju. W pasie wyżyn posiada nieliczne, wyspowe stanowiska (Zając & Zając, 2001). Rośnie przede wszystkim w wilgotnych borach świerkowo-jodłowych. Jest gatunkiem charakterystycznym dla zespołu Abieti-Piceetum (Matuszkiewicz, 2014). Blechnum spicant podlega ochronie częściowej na terytorium Polski (Rozporządzenie Ministra Środowiska, 2014). Na Wyżynie Małopolskiej jest gatunkiem krytycznie zagrożonym – kategoria CR (Bróż & Przemyski, 2009). W regionie tym pierwsze notowania gatunku pochodzą z końca XIX w. (Błoński, 1892). Kolejne informacje o stanowiskach podrzenia żebrowca pojawiały się od początku XX w. (np. Żmuda, 1917), aż do lat 90. XX w. (np. Bróż, 1977; Bróż & Przemyski, 1988, 1989; Massalski, 1962). Niestety, wiele z publikowanych dawniej stanowisk uznano za wymarłe (Bróż, 1991), a te, które pozostały mają charakter reliktowy. W XXI w. paproć została odnaleziona na kilkunastu nowych stanowiskach (Adamczyk, 2014, 2018; Piwowarski, 2020; Podgórska, 2011b, 2014). Na większości z nich populacje liczą od jednego do kilku osobników. Wyjątkowo spotyka się liczniejsze populacje (Adamczyk, 2014).
Na nowoodkrytym stanowisku obecna jest jedna, młoda, wegetatywna kępa Blechnum spicant (Rycina 3). Paproć ta rośnie przy drodze pożarowej na skraju wilgotnego boru jodłowego, w bliskim sąsiedztwie rowu melioracyjnego. Skład florystyczny tego zbiorowiska, nawiązujący do wyżynnego jodłowego boru mieszanego Abietetum polonicum, obrazuje poniższe zdjęcie fitosocjologiczne. Głównym zagrożeniem gatunku na nowym stanowisku są prace związane z utrzymaniem drożności rowu melioracyjnego, który graniczy z kępą paproci (corocznie prowadzona jest wycinka podrostu drzew i krzewów z otoczenia rowu, w trakcie której paproć może zostać zniszczona).
Zdjęcie fitosocjologiczne: 17.09.2022, Kielce-Dąbrowa, powierzchnia zdjęcia: 100 m2, pokrycie warstw: a – 65%, b – 15%, c – 35%, d – 45%, liczba gatunków: 21. Ch/DAss. Abietetum polonicum: Abies alba a 4, A. alba b 2, A. alba 2, Dryopteris dilatata 1, Lycopodium annotinum +, Thuidium tamariscinum d 2; ChAss. Abieti-Piceetum: Blechnum spicant +, Plagiothecium undulatum d 1; ChCl. Vaccinio-Piceetea: Calamagrostis villosa 1, Vaccinium myrtillus 1; Melampyrum pratense +; Inne: Fagus sylvatica b 1, Sorbus aucuparia b +, Betula pubescens b +, Maianthemum bifolium 2; Oxalis acetosella 2, Luzula pilosa 1, Athyrium filix-femina +, Fragaria vesca +, Lysimachia vulgaris +, Polytrichastrum formosum d 2; Plagiomnium affine d 1.
. Carex bohemica Schreb.
Autorzy opracowania: A. Pliszko, A. Górecki
Nowe stanowisko: ATPOL EF-61, województwo małopolskie, gmina miejska Kraków, Kraków (Przylasek Rusiecki), Nizina Nadwiślańska, 50.04473° N, 20.14808° E (186 m n.p.m.), łacha na Wiśle, 1 osobnik (kępa), not. A. Pliszko & A. Górecki, 21.07.2022.
Carex bohemica (turzyca ciborowata) jest byliną kępkową z rodziny turzycowatych (Cyperaceae), dorastającą do 60 cm wysokości (Rutkowski, 2004). Jej naturalny zasięg geograficzny obejmuje znaczną część Europy oraz północną i wschodnią Azję (Plants of the World Online, 2023a). W Polsce jest gatunkiem rodzimym, niezbyt częstym, występującym głównie w zachodniej części kraju (Popiela et al., 2010; Zając & Zając, 2001). Zazwyczaj zasiedla brzegi wód oraz odsłonięte dna okresowo wysychających zbiorników wodnych i spuszczanych stawów, jak również namuliska nadrzeczne (Pielech, 2003; Popiela et al., 2009, 2010; Zarzyka-Ryszka, 2014). W skali Polski uznawana jest za gatunek narażony na wymarcie (Kaźmierczakowa et al., 2016). W województwie małopolskim C. bohemica występuje bardzo rzadko (Urbisz, 2012; Zając & Zając, 2001; Zarzyka-Ryszka, 2014), przy czym na terenie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej została zaklasyfikowana do gatunków krytycznie zagrożonych (Urbisz, 2008). Stanowisko w Przylasku Rusieckim w Krakowie sprawdzono ponownie w lipcu 2023 r., jednak rośliny nie odnaleziono.
. Dactylorhiza incarnata (L.) Soó subsp. incarnata
Opracowanie: T. Wójcik
Nowe stanowisko: ATPOL GF-61, województwo podkarpackie, powiat jarosławski, gmina Radymno, Zaleska Wola, Płaskowyż Tarnogrodzki, 49.58804° N, 22.57904° E (199 m n.p.m.), łąka ostrożeniowa, not. T. Wójcik, 02.06.2023 (Rycina 4).
Rycina 4
Dactylorhiza incarnata subsp. incarnata na łące ostrożeniowej w Zaleskiej Woli (fot. T. Wójcik, 02.06.2023).
Dactylorhiza incarnata subsp. incarnata (kukułka krwista typowa) od innych taksonów swojego rodzaju różni się sztywno wzniesionymi, ostro zakończonymi i jasnozielonymi liśćmi. Dodatkowo wyróżniają ją przysadki, które są zawsze dłuższe od kwiatów (Szlachetko, 2001). Gatunek ma zasięg europejsko-zachodnioazjatycki (Hultén & Fries, 1986). W Polsce występuje głównie w północnej, centralnej i wschodniej części kraju (Zając & Zając, 2001). Kukułka krwista typowa podlega częściowej ochronie gatunkowej (Rozporządzenie Ministra Środowiska, 2014) oraz znajduje się na Polskiej czerwonej liście paprotników i roślin kwiatowych (Kaźmierczakowa et al., 2016) z kategorią NT (gatunek bliski zagrożenia). Omawiany przedstawiciel storczykowatych preferuje uwilgotnione siedliska na glebach bagiennych o dużej zawartości wapnia w podłożu. Najczęściej rośnie na wilgotnych łąkach z rzędu Molinietalia oraz podtorfionych łąkach z rzędu Caricetalia nigrae (Bernacki, 1999, 2008). Gatunek rzadko był notowany w południowej części kraju (Oklejewicz, 1993; Wójcik, 2014), a część jego stanowisk uznawanych jest obecnie za historyczne (Bernacki, 2008; Oklejewicz et al., 2015).
W Zaleskiej Woli stwierdzono 3 pędy generatywne kukułki krwistej na łące ostrożeniowej Cirsietum rivularis, wykaszanej raz w ciągu roku. Towarzyszyła im liczna populacja Dactylorhiza majalis (ok. 100 pędów generatywnych) oraz dwa rzadkie gatunki roślin naczyniowych (Fritillaria meleagris i Ophioglossum vulgatum) również przedstawione w niniejszym artykule. Populacja jest zagrożona ze względu na przesuszenie siedliska, które skutkuje wkraczaniem gatunków charakterystycznych dla łąk świeżych. Ponadto w przyszłości zagrożeniem może być ekspansja gatunków inwazyjnych (Rudbeckia laciniata, Rumex confertus, Solidago gigantea), które licznie występują na sąsiedniej łące.
Zdjęcie fitosocjologiczne: 02.06.2023, Zaleska Wola, powierzchnia zdjęcia: 100 m2, pokrycie warstw: c – 100%, d – 10%, liczba gatunków w zdjęciu: 26. ChAss. Cirsietum rivularis: Cirsium rivulare 2.2; ChAll. Calthion palustris: Dactylorhiza majalis 1.1, Juncus conglomeratus +, Myosotis palustris 1.1; ChO. Molinietalia: Alopecurus pratensis 3.2, Deschampsia caespitosa 1.2, Lychnis flos-cuculi 1.1, Lysimachia vulgaris +; ChCl. Molinio-Arrhenatheretea: Cerastium holosteoides +, Cardamine pratensis 1.1, Carex hirta +, Centaurea jacea 4.3, Festuca rubra 1.2, Galium mollugo +, Holcus lanatus 3.2, Lysimachia nummularia 2.2, Phleum pratense +, Plantago lanceolata +, Poa pratensis +, Ranunculus acris 3.2, R. repens 3.2; ChCl. Scheuchzerio-Caricetea nigrae: Carex nigra 1.2; Inne: Anthoxanthum odoratum 2.2, Carex pallescens +, Dactylorhiza incarnata subsp. incarnata +, Ranunculus auricomus 1.1, Rhytidiadelphus squarrosus d 2.3.
. Dianthus superbus L. s.str.
Opracowanie: G. Łazarski, M. Podgórska
Nowe stanowisko: ATPOL EE-92, województwo świętokrzyskie, powiat jędrzejowski, gmina Sobków, kompleks łąk w dolinie Białej Nidy na NW od wsi Mzurowa, Płaskowyż Jędrzejowski, 50.73516° N, 20.29726° E (220 m n.p.m.), w granicach obszaru Natura 2000 Dolina Białej Nidy PLH260013 oraz Włoszczowsko-Jędrzejowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu, przesuszona łąka olszewnikowo-trzęślicowa Selino carvifoliae-Molinietum, not. G. Łazarski & M. Podgórska, 4.07.2022 (Rycina 5).
Rycina 5
Dianthus superbus na łące w dolinie Białej Nidy koło Mzurowej (fot. G. Łazarski, 4.07.2022).
Dianthus superbus (goździk pyszny) jest gatunkiem euro-syberyjskim o szerokim, ale rozproszonym zasięgu, obejmującym zachodnią, środkową i wschodnią Europę oraz północną Azję (Meusel et al., 1965). Na obszarze Polski występuje w rozproszeniu (Zając & Zając, 2001). Nieliczne stanowiska gatunku na Wyżynie Małopolskiej zlokalizowane są m.in. na Przedgórzu Iłżeckim (Bróż et al., 2003; Piwowarczyk & Nobis, 2006), Garbie Gielniowskim (Podgórska, 2011a), w Górach Świętokrzyskich w Pasmie Zgórskim (Bróż & Maciejczak, 1991) oraz między Pasmem Przedborsko-Małogoskim a Wzgórzami Łopuszańskimi – w dolinie Wiernej Rzeki w kompleksie torfowisk „Wilcza Gać” (Massalski, 1962). Na Płaskowyżu Jędrzejowskim gatunek nie był dotąd notowany (Piwowarski, 2014), podobnie jak w dolinie Białej Nidy (Łazarski, 2011). Goździk pyszny jest charakterystyczny dla łąk zmiennowilgotnych ze związku Molinion caeruleae i zespołu Selino carvifoliae-Molinietum. Poza zbiorowiskami łąkowymi spotykany bywa również na torfowiskach niskich, w widnych lasach i na ich obrzeżach (Kostrakiewicz-Gierałt, 2013; Matuszkiewicz, 2014). Jest objęty ochroną ścisłą i wymaga zabiegów ochrony czynnej (Rozporządzenie Ministra Środowiska, 2014). W następstwie zmian w użytkowaniu zbiorowisk łąkowych goździk pyszny jest zagrożony wyginięciem w wielu regionach Europy (Kostrakiewicz-Gierałt, 2013; Osvalde et al., 2021 i cytowana tam literatura). Jest gatunkiem zaliczanym do kategorii narażonych na wyginięcie (VU), zarówno na poziomie krajowym (Kaźmierczakowa et al., 2016), jak też regionalnym – np. na Wyżynie Małopolskiej (Bróż & Przemyski, 2009).
Nowe stanowisko goździka pysznego stwierdzono na przesuszonej łące olszewnikowo-trzęślicowej Selino carvifoliae-Molinietum w dolinie Białej Nidy, na skraju niewielkiego płatu świetlistej dąbrowy Potentillo albae-Quercetum petraeae. Osobniki goździka rosły w kilkunastu skupieniach i wytworzyły liczne pędy kwitnące (ok. 100). Skład florystyczny tego zbiorowiska łąkowego przedstawia poniższe zdjęcie fitosocjologiczne. Kompleks łąk, w obrębie którego odnaleziono goździka pysznego, jest regularnie wykaszany (z pominięciem części bezpośrednio przylegającej do płata świetlistej dąbrowy). Goździk pyszny rósł tylko w niewykaszanej (lub rzadziej wykaszanej) części łąki przy dąbrowie oraz na skraju łąki przy rowie odwadniającym, co może wskazywać, że łąka jest zbyt intensywnie użytkowana. Zagrożeniem dla gatunku może być także trwałe osuszenie siedliska w konsekwencji obniżenia poziomu wód.
Zdjęcie fitosocjologiczne: 4.07.2022, powierzchnia zdjęcia: 25 m2, pokrycie w warstwie c: 95%. ChAss. Selino carvifoliae-Molinietum: Galium boreale 3, Betonica officinalis 2, Dianthus superbus s.str. 2, Molinia caerulea +; DAll. Molinion caeruleae: Briza media +, Pimpinella saxifraga +; ChO. Molinietalia: Deschampsia caespitosa +, Sanguisorba officinalis +; ChCl. Molinio-Arrhenatheretea: Achillea millefolium s.str. 1, Festuca rubra 1, Vicia cracca 1, Arrhenatherum elatius +, Leontodon autumnalis +, Phleum pratense +, Plantago lanceolata +, Rumex acetosa +; Inne: Agrostis capillaris 3, Brachypodium pinnatum 1, Calamagrostis epigejos 1, Galium verum 1, Hypericum perforatum 1, Hieracium umbellatum +, Potentilla alba 1, Quercus robur +.
. Epipactis albensis Nováková & Rydlo
Opracowanie: A. Czarna, K. M. Michalak, I. Wysakowska, S. Rogaczewski
Nowe stanowiska: 1. ATPOL CC-21, województwo wielkopolskie, powiat pilski, gmina Wyrzysk, Osiek n/Notecią, rezerwat „Zielona Góra”, Dolina Środkowej Noteci, 53.11850° N, 17.26436° E, cienisty, wilgotny las liściasty, not. A. Czarna, 10.10.2013; 2. ATPOL CD-60, województwo wielkopolskie, powiat gostyński, gmina Piaski, Szelejewo I, na SW od wsi, las liściasty przy dojściu do rezerwatu „Bodzewko”, Pojezierze Leszczyńskie, 51.85179° N, 17.12992° E, not. A. Czarna, 02.10.2012; 3. ATPOL CD-74, województwo wielkopolskie, powiat ostrowski, gmina Raszków, Las Taczanowski, Wysoczyzna Kaliska, 51.79659° N, 17.74335° E, w wilgotnej dąbrowie, not. A. Czarna, 07.10.2022; 4. ATPOL CE-00, województwo dolnośląskie, Kotlina Żmigrodzka, Nadleśnictwo Milicz: Leśnictwo Kaszowo, oddz. 119f, 51.47792° N, 17.26714° E, not. A. Czarna & K. M. Michalak, 21.08.2014; Leśnictwo Kaszowo, oddz. 120f, 51.47435° N, 17.25448° E, not. A. Czarna & K. M. Michalak, 21.08.2014; Leśnictwo Lasowice, oddz. 128a, 51.46688° N, 17.27161° E, not. A. Czarna & K. M. Michalak, 20.08.2014; Rezerwat „Wzgórze Joanny”, Leśnictwo Lasowice, oddz. 129a, 51.46524° N, 17.26287° E, not. A. Czarna & K. M. Michalak, 20.08.2014; Rezerwat „Wzgórze Joanny”, Leśnictwo Lasowice, oddz. 129f, 51.467299° N, 17.262830° E, not. A. Czarna & K. M. Michalak, 20.08.2014; Rezerwat „Wzgórze Joanny”, Leśnictwo Lasowice, oddz. 129b, 51.46759° N, 17.26569° E, not. A. Czarna & K. M. Michalak, 13.08.2012; Rezerwat „Wzgórze Joanny”, Leśnictwo Lasowice, oddz. 129j, 51.46564° N, 17.26393° E, not. A. Czarna & K. M. Michalak, 20.08.2014; Leśnictwo Lasowice, oddz. 130a, 51.47029° N, 17.25802° E , not. A. Czarna & K. M. Michalak, 20.08.2014; Leśnictwo Lasowice, oddz. 165a, 51.450561° N, 17.264237° E, not. A. Czarna & K. M. Michalak, 23.08.2014; Leśnictwo Lasowice, oddz. 140a, 51.45499° N, 17.23829° E, not. A. Czarna & K. M. Michalak, 23.08.2014 (Rycina 6B); 5. ATPOL CE-01, województwo dolnośląskie, Kotlina Żmigrodzka, Leśnictwo Dziewiętlin, oddz. 145b, 51.45518° N, 17.28143° E, not. A. Czarna & K. M. Michalak, 22.08.2014; 6. ATPOL CE-11, województwo dolnośląskie, Kotlina Żmigrodzka, Leśnictwo Dziewiętlin, oddz. 134g, 51.44799° N, 17.34086° E, not. A. Czarna & K. M. Michalak, 24.06.2014; Leśnictwo. Dziewiętlin, oddz. 135f, 51.44729° N, 17.33331° E, not. A. Czarna & K. M. Michalak, 23.08.2014; Leśnictwo Dziewiętlin, oddz. 138f, 51.44637° N, 17.31760° E, not. A. Czarna & K. M. Michalak, 13.08.2012; Leśnictwo Dziewiętlin, oddz. 166h, 51.44016° N, 17.30884° E, not. A. Czarna & K. M. Michalak, 13.08.2014; Leśnictwo Dziewiętlin, oddz. 170h, 51.43830° N, 17.28679° E, not. A. Czarna & K. M. Michalak, 13.08.2014; 7. ATPOL FF-81, województwo podkarpackie, powiat strzyżowski, gmina Wiśniowa, Jaszczurowa, rezerwat „Góra Chełm”, Pogórze Strzyżowskie, 49.88142° N, 21.55602° E (ok. 380 m. n.p.m.), podgórski łęg jesionowy Carici remotae-Fraxinetum, not. S. Rogaczewski, 15.08.2023 (Rycina 6A, Rycina 6C).
Rycina 6
Epipactis albensis: (A) pojedynczy kwiat oraz (C) kwitnący okaz na stanowisku w rezerwacie „Góra Chełm” (fot. S. Rogaczewski, 08.08.2023); (B) kwitnący okaz w rezerwacie Wzgórze Joanny, oddz. 129j (fot. A. Czarna, 20.08.2014).
Epipactis albensis (kruszczyk połabski) został opisany dla nauki w 1978 r. Jest niewielką byliną osiągającą wysokość 8–25(30) cm. Na łodydze znajduje się zwykle 3–6 zielonych liści, przy czym najniższe z nich mają charakter łuskowaty. Kwiatostan złożony jest z 1–15(20) żółtawozielonych kwiatów, które dzięki specyficznej budowie prętosłupa (brak rostellum) są samopylne. Kwitnienie przypada na miesiące lipiec – wrzesień (Szlachetko, 2001). Kruszczyk połabski występuje w nizinnych i podgórskich cienistych lasach liściastych, osiągając swoje optimum w grądach Tilio-Carpinetum. Znane są również stanowiska w zbiorowiskach przejściowych pomiędzy grądem a buczyną karpacką i buczyną storczykową oraz w strefie przejściowej grądu do łęgu Carici remotae-Fraxinetum (Piękoś-Mirkowa & Mirek, 2003). Zasięg występowania gatunku ogranicza się do środkowej Europy. Pierwsze udokumentowane stanowisko na terenie Polski pochodzi z Doliny Środkowej Wisły między Puławami a Dęblinem, które odnalezione zostało w 1988 r. (Rydlo, 1989). Uwzględnienie kruszczyka połabskiego w Polskiej czerwonej księdze roślin (Bernacki, 2001) było impulsem do podjęcia intensywniejszych badań nad tym gatunkiem, a w konsekwencji przyczyniło się do odnalezienia większej liczby stanowisk w Polsce (Bernacki, 2014). Ciągle podawane są nowe stanowiska (Czarna et al., 2014, 2016; Czarna & Michalak, 2019; Górski et al., 2021). Z Wielkopolski po raz pierwszy podany został z rezerwatu „Bodzewko” koło Pępowa (Czarna, 2009). Występowanie E. albensis w województwie podkarpackim (kategoria zagrożenia CR) ogranicza się natomiast do zaledwie 3 izolowanych stanowisk: Oblasek na Podgórzu Rzeszowskim i Wiązownica koło Jarosławia (Oklejewicz et al., 2015) oraz Różanka na Pogórzu Strzyżowskim (Kwolek & Lipiec, 2021).
Nowe stanowiska z województwa wielkopolskiego i dolnośląskiego położone są w cienistych i ubogich w rośliny zielne lasach liściastych. W Nadleśnictwie Milicz są to kwaśne buczyny Luzulo pilosae-Fagetum. Dno tych lasów jest silnie zacienione, występują w nim rośliny cieniolubne. W podszycie i podroście zwykle niemal wyłącznie obecne są młode buki. Często runa niemal brak – jest tylko gruba warstwa ściółki. Do najbogatszych stanowisk w okazy opisywanego gatunku należy rezerwat „Zielona Góra” oraz oddz. 140a w Leśnictwie Lasowice. Stanowisko z województwa podkarpackiego, położone w zachodniej części rezerwatu „Góra Chełm”, zostało odkryte w sierpniu 2023 r. Na powierzchni ok. 2 hektarów stwierdzono w sumie 14 kwitnących pędów kruszczyka połabskiego, które cechowały się wysoką żywotnością. W zdecydowanej większości przypadków występowały one w miejscach zacienionych i wilgotnych, gdzie rosły zazwyczaj pojedynczo, jednak odmiennie niż w przypadku stanowisk opisanych z woj. wielkopolskiego i dolnośląskiego – warstwa runa leśnego była bogata w gatunki zielne, co w znaczący sposób utrudniało odszukiwanie kolejnych okazów E. albensis. Należy zatem przypuszczać, że część z obecnych na rozległym stanowisku pędów nie została odnaleziona, a przez to ogólna liczba występujących okazów pozostaje niedoszacowana i wymaga dalszego monitoringu w kolejnych sezonach. Szczegółowy skład florystyczny nowego stanowiska w rezerwacie “Góra Chełm” przedstawia dołączone zdjęcie fitosocjologiczne, na podstawie którego określono opisywane zbiorowisko jako podgórski łęg jesionowy Carici remotae-Fraxinetum. Niniejsza notatka stanowi dokumentację rzadkiego gatunku storczyka, który nie był notowany we wcześniejszych badaniach florystycznych prowadzonych na terenie rezerwatu „Góra Chełm” (Wójcik & Ziaja, 2019), a jednocześnie jest czwartym opisanym stanowiskiem E. albensis w województwie podkarpackim.
Zdjęcie fitosocjologiczne: 15.08.2023, powierzchnia zdjęcia: 100 m2, pokrycie warstw: a – 95%, b – 10%, c – 90%, d – 10%, liczba gatunków: 47. ChAss. Carici remotae-Fraxinetum: Carex remota 1, Rumex sanguineus +, Veronica montana +; ChAll. Alno-Ulmion: Chrysosplenium alternifolium 2, Circaea lutetiana 2, Festuca gigantea +, Ficaria verna 2, Plagiomnium undulatum d 1.3; DSAll. Alnenion glutinoso-incanae: Chaerophyllum hirsutum 1, Lysimachia nemorum 1; ChO. Fagetalia sylvaticae: Carpinus betulus a 5, Fagus sylvatica a 1, F. sylvatica b 1, F. sylvatica +, Asarum europaeum 1, Carex sylvatica 1, Euphorbia amygdaloides 1, Festuca drymeia 1, Galeobdolon luteum 2, Galium odoratum 2, Impatiens noli-tangere 1, Polygonatum multiflorum +, Primula elatior 2, Pulmonaria obscura 1, Sanicula europaea 2, Stachys sylvatica +, Viola reichenbachiana 1; ChCl. Querco-Fagetea: Aegopodium podagraria 1, Anemone nemorosa 1, Campanula trachelium +, Fraxinus excelsior +, Salvia glutinosa +; Inne: Abies alba a 1, A. alba b 2, A. alba +, Ajuga reptans 2, Cardamine amara 2, Cornus sanguinea +, Dryopteris carthusiana +, Epipactis albensis +, Equisetum sylvaticum +, Galeopsis speciosa +, Geum urbanum +, Hedera helix 1, Luzula pilosa +, Maianthemum bifolium +, Oxalis acetosella +, Polygonum hydropiper +, Rubus hirtus +, Urtica dioica +, Brachythecium rutabulum d 1.3.
. Epipactis purpurata Sm.
Opracowanie: A. Czarna, K. M. Michalak, S. Rogaczewski
Nowe stanowiska: 1. ATPOL CC-21, województwo wielkopolskie, powiat pilski, gmina Wyrzysk, Osiek n/Notecią, rezerwat „Zielona Góra”, Dolina Środkowej Noteci, 53.11850° N, 17.26436° E, cienisty las liściasty, not. A. Czarna, 10.10.2013; 2. ATPOL CE-00, Nadleśnictwo Milicz, województwo dolnośląskie, Kotlina Żmigrodzka: Leśnictwo Kaszowo, oddz. 120b, 51.47592° N, 17.25425° E , not. A. Czarna & K. M. Michalak, 21.08.2014; Rezerwat „Wzgórze Joanny”, Leśnictwo Lasowice, oddz. 129f, 51.46729° N, 17.26283° E, not. A. Czarna & K. M. Michalak, 20.08.2014; Rezerwat „Wzgórze Joanny”, Leśnictwo Lasowice, oddz. 129j, 51.46524° N, 17.26287° E, not. A. Czarna & K. M. Michalak, 20.08.2014 (Rycina 7A); Leśnictwo Lasowice, oddz. 140a, 51.46986° N, 17.25965° E, not. A. Czarna & K. M. Michalak, 20.08.2014 (Rycina 7B); Leśnictwo Lasowice, oddz. 152a, 51.45563° N, 17.25929° E, not. A. Czarna & K. M. Michalak, 21.08.2014; Leśnictwo Lasowice, oddz. 128a, 51.46809° N, 17.26580° E, not. A. Czarna & K. M. Michalak, 20.08.2014; 3. ATPOL CE-11, Nadleśnictwo Milicz, województwo dolnośląskie, Kotlina Żmigrodzka, Leśnictwo Dziewiętlin, oddz. 134g, 51.44849° N, 17.33786° E, not. A. Czarna & K. M. Michalak, 24.08.2014; 4. ATPOL FF-81, województwo podkarpackie, powiat strzyżowski, gmina Wiśniowa, Jaszczurowa, rezerwat „Góra Chełm”, Pogórze Strzyżowskie, 49.88306° N, 21.55529° E (ok. 390 m n.p.m.), nasadzenia jodłowe, not. S. Rogaczewski, 15.08.2023; 49.88082° N, 21.55619° E (ok. 380 m n.p.m.), Tilio cordatae-Carpinetum betuli, not. S. Rogaczewski, 15.08.2023 (Rycina 8).
Rycina 7
Epipactis purpurata: (A) okaz kwitnący na stanowisku w rezerwacie „Wzgórze Joanny”, oddz. 129j; (B) okazy owocujące w oddz. 140a (fot. A. Czarna, 20.08.2014).
Rycina 8
Epipactis purpurata na stanowisku w rezerwacie „Góra Chełm” w Jaszczurowej: (A) pojedynczy kwiat; (B,C) pędy generatywne w fazie kwitnienia (fot. S. Rogaczewski, 08.08.2023).
Epipactis purpurata (kruszczyk siny) wyglądem podobny jest do E. helleborine (kruszczyk szerokolistny), z którym może tworzyć mieszańce o cechach pośrednich. Kruszczyka sinego wyróżnia fioletowo nabiegła, gęsto owłosiona łodyga, na której w dolnej części wyrastają szarozielone liście z wyraźnym, fioletowym nalotem po spodniej ich stronie. Kwiatostan zbudowany jest z 25–50 jedwabiście połyskujących kwiatów, osadzonych na odgiętych w dół szypułkach. Kwitnie od lipca do września (Piękoś-Mirkowa & Mirek, 2003; Szlachetko, 2001). Jest to gatunek o zasięgu środkowoeuropejskim, skupionym w strefie klimatu umiarkowanego (Baumann et al., 2010; Djordjević et al., 2010). Wschodnią granicę zasięgu osiąga na terytorium Polski, gdzie znany jest z ok. 120 potwierdzonych stanowisk, notowanych głównie w południowej oraz północno-wschodniej części kraju (Krotoski, 2005). Rozproszone stanowiska znane są również m.in. z Roztocza, Doliny Środkowej Wisły i Gór Świętokrzyskich (Zając & Zając, 2001). W ostatnich latach odnotowano nowe stanowiska gatunku (Czarna & Michalak, 2019; Maćkowiak et al., 2013). Na terenie naszego kraju kruszczyk siny objęty jest ścisłą ochroną gatunkową. Ponadto gatunek ten figuruje na Polskiej czerwonej liście paprotników i roślin kwiatowych (Kaźmierczakowa et al., 2016) z kategorią VU (narażony na wyginięcie). Kruszczyk siny preferuje stanowiska cieniste, położone na żyznych i świeżych glebach nawapiennych (Szlachetko, 2001). Spotykany jest najczęściej w eutroficznych i mezotroficznych lasach liściastych z klasy Querco–Fagetea.
Nowe stanowiska E. purpurata z województwa wielkopolskiego i dolnośląskiego położone są w podobnych układach fitosocjologicznych jak stanowiska E. albensis. Często występują razem. Najbogatsze stanowisko w okazy E. purpurata występuje w oddz. 140a w Leśnictwie Lasowice. Stanowisko z rezerwatu „Góra Chełm” zostało odkryte w sierpniu 2023 r. Stwierdzono na nim 44 pędy generatywne w fazie kwitnienia. Rośliny rozproszone były na powierzchni ok. 4 ha, przy czym większość stwierdzonych okazów tworzyło skupienia liczące 2–3 pędy, a najliczniejsze zgrupowanie liczyło 9 pędów. Należy nadmienić, że poszczególne osobniki rosły zasadniczo w dwóch odmiennych zbiorowiskach roślinnych, których skład florystyczny przedstawiają dołączone zdjęcia fitosocjologiczne. Pierwsza populacja rosła w drzewostanie jodłowym, który został nasadzony przed utworzeniem rezerwatu w 1996 r. (zdjęcie fitosocjologiczne 1). Druga populacja rosła w grądzie subkontynentalnym o charakterze pośrednim między grądem a buczyną (zdjęcie fitosocjologiczne 2). Niezależnie od lokalizacji, kruszczyk siny notowany był zawsze na stanowiskach cienistych, co jest zgodne z jego preferencjami siedliskowymi opisanymi w literaturze (Szlachetko, 2001). Niniejsze stanowisko E. purpurata poszerza stan wiedzy o występowaniu tego gatunku na terenie południowej Polski, a ponadto stanowi dokumentację kolejnego, obok Epipactis albensis, rzadkiego taksonu, nienotowanego we wcześniejszych badaniach florystycznych prowadzonych w rezerwacie „Góra Chełm” na Pogórzu Strzyżowskim (Wójcik & Ziaja, 2019).
Zdjęcie fitosocjologiczne 1: 15.08.2023, nachylenie: 5°, ekspozycja: NE, powierzchnia zdjęcia: 100 m2, pokrycie warstw: a – 95%, b – 10%, c – 5%, d – 10%, liczba gatunków: 17. ChCl. Querco-Fagetea: Fagus sylvatica a 1, F. sylvatica b 1, F. sylvatica +, Acer pseudoplatanus +, Carex sylvatica +, Galeobdolon luteum +, Galium odoratum +, Viola reichenbachiana +; ChCl. Vaccinio-Piceetea: Monotropa hypopitys +, Hylocomium splendens d +; Inne: Abies alba a 5, A. alba b 1, A. alba +, Ajuga reptans +, Dryopteris carthusiana +, Epipactis purpurata +, Hedera helix +, Oxalis acetosella 1, Platanthera bifolia +, Rubus hirtus +, Brachythecium rivulare d 2.3.
Zdjęcie fitosocjologiczne 2: 15.08.2023, powierzchnia zdjęcia: 100 m2, pokrycie warstw: a – 90%, b – 5%, c – 90%, liczba gatunków: 31. ChAss. Tilio cordatae-Carpinetum betuli: Carex pilosa 3; ChAll. Carpinion betuli: Carpinus betulus a 5, Cerasus avium a 1, C. avium +; ChO. Fagetalia sylvaticae: Fagus sylvatica a 1, F. sylvatica b 1, F. sylvatica +, Fraxinus exelcior +, Asarum europaeum 1, Circaea lutetiana 1, Euphorbia amygdaloides +, Galium odoratum 2, Galeobdolon luteum 2, Primula elatior 1, Pulmonaria obscura 1, Sanicula europaea 2, Viola reichenbachiana 1; ChCl. Querco-Fagetea: Anemone nemorosa 1, Salvia glutinosa +; Inne: Betula pendula a 2, Quercus robur a 1, Abies alba b 1, A. alba +, Ajuga reptans 1, Dryopteris carthusiana 1, Epipactis purpurata +, Galeopsis speciosa +, Hedera helix 2, Impatiens parviflora 1, Lysimachia vulgaris 1, Maianthemum bifolium +, Mycelis muralis +, Oxalis acetosella 1, Rubus hirtus 1, Senecio ovatus +.
. Fritillaria meleagris L.
Opracowanie: J. Ziobro, R. Salach
Nowe stanowisko: ATPOL GF-61, województwo podkarpackie, powiat jarosławski, gmina Radymno, Zaleska Wola, Płaskowyż Tarnogrodzki, 49.58794° N, 22.57900° E (199 m n.p.m.), wilgotna łąka, not. J. Ziobro & R. Salach, 24.04.2020 (Rycina 9).
Fritillaria meleagris (szachownica kostkowata) to bylina z rodziny liliowatych (Liliaceae), geofit. Roślina preferująca siedliska podmokłe, jest gatunkiem charakterystycznym dla związku Calthion palustris (Matuszkiewicz, 2014). Występuje na rozproszonych stanowiskach w środkowej i południowo-wschodniej Europie. W Polsce skrajnie rzadka, obecnie podaje się jej stanowiska znad Wiaru (rezerwat przyrody „Szachownica w Krównikach”) oraz Wiszni (rezerwat przyrody „Szachownica kostkowata w Stubnie”, na groblach stawów w Starzawie), a także na stanowisku zastępczym w Kotlinie Biebrzy. Jest gatunkiem krytycznie zagrożonym (Piórecki, 2014). W Polsce objęta ochroną ścisłą (Rozporządzenie Ministra Środowiska, 2014), a dla jej ochrony stworzono dwa wspomniane wyżej rezerwaty.
Stwierdzone w Zaleskiej Woli stanowisko znajduje się ok. 9 km na północ od rezerwatu w Stubnie. Jest ono zlokalizowane na obszarze wilgotnej łąki ze związku Calthion. Populacja liczy ok. 300 osobników i jest zagrożona za sprawą nieodpowiedniego użytkowania, silnego przesuszenia oraz neofityzacji (na obszar łąki wkracza Solidago gigantea i Rudbeckia laciniata). Lokalizacja w niewielkiej odległości od dotychczas znanych stanowisk oraz dogodny dla gatunku typ siedliska pozwalają na przypuszczenie, że opisywane stanowisko ma charakter naturalny.
. Lycopodiella inundata (L.) Holub
Opracowanie: B. Wiatrowska, P. Kurek
Nowe stanowisko: ATPOL AE-05, województwo lubuskie, powiat żagański, gmina Gozdnica, Kopalnia Gozdnica, Bory Dolnośląskie, 51.440769° N, 21.41075° E, północna ściana nieczynnego wyrobiska, not. B. Wiatrowska & P. Kurek, 09.08.2023 (Rycina 10).
Rycina 10
Lycopodiella inundata na terasie nieczynnego wyrobiska górniczego w pobliżu Gozdnicy (fot. B. Wiatrowska, 04.08.2023).
Lycopodiella inundata (widłaczek torfowy) występuje w Europie głównie w części środkowej i północnej (Hultén & Fries, 1986). W Polsce jego stanowiska są rozlokowane w większości regionów kraju, ale nielicznie stwierdzany był w Karpatach i Sudetach oraz na Podlasiu (Zając & Zając, 2001). Gatunek ten zanika na wielu naturalnych stanowiskach i został zaliczony do kategorii gatunków zagrożonych – EN (Kaźmierczakowa et al., 2016). Widłaczek torfowy preferuje wilgotne, nasłonecznione siedliska na glebach mineralno-torfowych, torfowych i mokrych piaskach, przez co jest dość często obserwowany na stanowiskach antropogenicznych, takich jak dna nieczynnych kamieniołomów, brzegi stawów hodowlanych oraz wyrobiska piasku i żwiru (Kiedrzyński et al., 2015; Podgórska, 2007; Zduńczyk & Piechnik, 2019). Jako że jest to gatunek wybitnie pionierski, zdolny do wzrostu na ubogim podłożu i jednocześnie słabo znoszący konkurencję innych roślin (Zduńczyk & Piechnik, 2019), znajduje on w takich miejscach korzystne warunki do rozwoju.
Nowe stanowisko Lycopodiella inundata odkryto w 2019 r. na północnej ścianie nieczynnego wyrobiska kopalni odkrywkowej koło Gozdnicy w województwie dolnośląskim, w której eksploatowane są, m.in. zalegające na dużym obszarze złoża ilasto-piaszczyste (Brachaniec et al., 2016). W czasie kolejnej kontroli przeprowadzonej 2023 r. potwierdzono występowanie tego gatunku na tym samym obszarze. W 2019 r. na opisywanym stanowisku widłaczek torfowy tworzył kilka niewielkich skupisk zlokalizowanych na słabo zarośniętych i mocno uwilgotnionych terasach nieczynnego wyrobiska górniczego. W 2023 r. odnaleziono jeden płat roślinności z niewielkim udziałem opisywanego gatunku, w tym samym miejscu. Na podstawie poczynionych obserwacji stwierdzono stopniowe zanikanie opisywanego stanowiska, głównie na skutek naturalnej sukcesji gatunków drzewiastych. Niepokojącym zjawiskiem jest pojawienie się inwazyjnego krzewu: tawuły kutnerowatej Spiraea tomentosa, której obecność może wzmagać negatywne przemiany w kierunku ubożenia składu florystycznego płatów roślinności wilgociolubnej (Wiatrowska et al., 2023), co w przypadku opisywanego płatu dotyczy ryzyka wypierania nie tylko widłaczka torfowego, ale także innych, współwystępujących z nim rzadkich i chronionych gatunków roślin (np. Drosera rotundifolia). Pewne perspektywy utrzymania się populacji tej rośliny na opisywanym terenie otwiera jednak stopniowe wyłączanie z użytkowania kolejnych fragmentów wyrobiska i wynikające z tego sukcesywne powstawanie kolejnych płatów optymalnych dla L. inundata siedlisk.
Zdjęcie fitosocjologiczne: 04.08.2023, północna ściana nieczynnego wyrobiska kopalni w pobliżu Gozdnicy, nachylenie: 2°, ekspozycja: N, powierzchnia zdjęcia: 1 m2, pokrycie warstw: c – 10%, d – 3%, liczba gatunków w zdjęciu: 9. ChCl. Scheuchzerio-Caricetea nigrae: Eriophorum angustifolium 1, Juncus articulatus 1, Lycopodiella inundata +; ChCl. Phragmitetea: Phragmites australis 1; ChCl. Oxycocco-Sphagnetea: Drosera rotundifolia +; ChCl. Molinio-Arrhenatheretea: Juncus effusus +; Inne: Betula pendula 1, Salix aurita +, Spiraea tomentosa +.
. Ophioglossum vulgatum L.
Opracowanie: T. Wójcik
Nowe stanowisko: ATPOL GF-61, województwo podkarpackie, powiat jarosławski, gmina Radymno, Zaleska Wola, Płaskowyż Tarnogrodzki, 49.58749° N, 22.57910° E (199 m n.p.m.), łąka ostrożeniowa, not. T. Wójcik, 02.06.2023.
Ophioglossum vulgatum (nasięźrzał pospolity) jest byliną osiągającą 5–20 cm wysokości. Posiada krótkie, podziemne kłącze, z którego wyrasta 1 liść zróżnicowany na część płonną i zarodnionośną (Piękoś-Mirkowa & Mirek, 2003). Gatunek jest szeroko rozmieszczony w Ameryce Północnej i w Europie oraz na izolowanych stanowiskach w Azji (Hultén & Fries, 1986). W Polsce występuje na obszarze całego kraju z wyjątkiem wyższych położeń górskich (Zając & Zając, 2001). Podlega ścisłej ochronie gatunkowej (Rozporządzenie Ministra Środowiska, 2014) oraz umieszczony jest na Polskiej czerwonej liście paprotników i roślin kwiatowych (Kaźmierczakowa et al., 2016) z kategorią VU (gatunek narażony). Ta niewielka paproć rośnie na siedliskach wilgotnych o odczynie obojętnym lub zasadowym. Jest gatunkiem charakterystycznym dla łąk trzęślicowych Molinion caeruleae (Matuszkiewicz, 2014). Występuje w różnych zbiorowiskach roślinnych, głównie na łąkach stale lub okresowo wilgotnych oraz w ziołoroślach. Ponadto spotykana jest w obrębie łąk świeżych, młak niskoturzycowych, szuwarów mozgowych i wielkoturzycowych oraz w łęgach i olsach (Stadnicka-Futoma & Jaźwa, 2020; Swacha et al., 2013; Wójcik, 2021).
Na nowym stanowisku w Zaleskiej Woli rosło 12 osobników zarodnikujących oraz ok. 60 wegetatywnych. Nasięźrzał pospolity występował na łące ostrożeniowej Cirsietum rivularis, na której stwierdzono również dwa rzadkie gatunki opisane wyżej (Fritillaria meleagris i Dactylorhiza incarnata subsp. incarnata). Populacja rosła w niewielkim obniżeniu i zachowana była w dobrym stanie.
Zdjęcie fitosocjologiczne: 02.06.2023, Zaleska Wola, powierzchnia zdjęcia: 100 m2, pokrycie warstw: c – 100%, d – 5%, liczba gatunków w zdjęciu: 38. ChAss. Cirsietum rivularis: Cirsium rivulare 2.2; ChAll. Calthion palustris: Juncus conglomeratus +, Myosotis palustris +; ChO. Molinietalia: Alopecurus pratensis 1.2, Deschampsia caespitosa +.2, Lychnis flos-cuculi 2.1, Ophioglossum vulgatum +; ChCl. Molinio-Arrhenatheretea: Achillea millefolium +, Carex hirta 1.2, Cerastium holosteoides +, Cardamine pratensis 1.1, Centaurea jacea 3.3, Dactylis glomerata +, Festuca pratensis 2.2, F. rubra 1.2, Galium mollugo 3.2, Heracleum sphondylium 1.1, Holcus lanatus 2.2, Lathyrus pratensis 3.2, Lotus corniculatus +, Lysimachia nummularia +, Plantago lanceolata 1.1, Poa pratensis 2.2, Ranunculus acris 2.2, R. repens 2.2, Rumex acetosa +, Trifolium pratense +, Trisetum flavescens 2.2, Vicia cracca +; Inne: Anthoxanthum odoratum 1.2, Briza media +, Carex pallescens +, Pimpinella saxifraga+, Ranunculus auricomus +, Symphytum officinale +, Veronica chamaedrys 1.1, Plagiomnium affine d 1.2, Rhytidiadelphus squarrosus d 1.3.
. Oxytropis pilosa (L.) DC.
Opracowanie: A. Czarna, A. Hałaburda, A. Kostecka
Nowe stanowisko: ATPOL AC-67, województwo lubuskie, powiat i gmina Gorzów Wielkopolski, Kotlina Gorzowska, 52.740188° N, 15.189853° E, w małej żwirowni przy zachodniej granicy miasta Gorzów Wlkp., not. A. Czarna, 16.07.2017 (Rycina 11).
Rycina 11
Oxytropis pilosa w żwirowni w zachodniej części Gorzowa Wlkp. (fot. A. Czarna, 16.07.2017).
Oxytropis pilosa (ostrołódka kosmata) jest gatunkiem pontyjsko-pannońskim. W Polsce występuje w rozproszonych stanowiskach na niżu, w dolinie Odry i Wisły, na Pojezierzu Mazurskim, w Wielkopolsce i na Wyżynie Małopolskiej (Piękoś-Mirkowa & Mirek, 2003), z których znanych jest ponad 100. Tworzą one trzy większe zgrupowania (Górska, 1969). Z samej Wielkopolski dotychczas podana została z 39 kwadratów ATPOL, z których 20 zostało potwierdzonych po 1951 r. (Żukowski et al., 2001). Jest gatunkiem światłolubnym i ciepłolubnym. Rośnie na suchych słonecznych wzgórzach, trawiastych zboczach oraz na skałach. Gatunek charakterystyczny dla kserotermicznych muraw z klasy Festuco-Brometea (Piękoś-Mirkowa & Mirek, 2003). W Polsce ostrołódka kosmata objęta została ścisłą ochroną gatunkową (Rozporządzenie Ministra Środowiska, 2014). Na obszarze Wielkopolski zaliczona została do taksonów narażonych – V (Jackowiak et al., 2007; Żukowski et al., 2001; Żukowski & Jackowiak, 1995).
Nowe, dotychczas nieznane stanowisko znajduje się w nieczynnej żwirowni przy zachodniej granicy miasta Gorzów Wlkp. Cała populacja usytuowana jest na dnie żwirowni 2017 r. składała się z siedmiu okazów rozmieszczonych na 2 m2. Pędów kwitnących i owocujących naliczono 32. Zagrożeniem dla omawianej populacji Oxytropis pilosa jest obsuwająca się skarpa, a także turyści, dla których na środku żwirowni przygotowano miejsce na ognisko, a przy samej populacji ustawiono kosz na śmieci. Tuż przy omawianej populacji występuje zwarty płat utworzony wyłącznie przez krzewiaste jeszcze formy robinii akacjowej Robina pseudoacacia, która również może stanowić zagrożenie dla ostrołódki kosmatej.
Zdjęcie fitosocjologiczne: 18.07.2017, powierzchnia zdjęcia: 25 m2, pokrycie warstwy c – 85%, liczba gatunków w zdjęciu: 30. ChCl. Festuco-Brometea: Acinos arvensis 1.1, Artemisia campestris 3.2, Centaurea stoebe 1.1, Dianthus carthusianorum 1.1, Euphorbia cyparissias 1.1, Oxytropis pilosa 1.1, Petrorhagia prolifera 1.1; ChCl. Koelerio-Corynephoretea: Helichrysum arenarium 1.1, Jasione montana 1.1, Koeleria glauca 2.2, Sedum acre 1.1, S. sexangulare 1.1, Trifolium campestre 1.1; ChCl. Molinio-Arrhenatheretea: Achillea millefolium s.l. 1.1, Bromus hordeaceus +, Potentilla arenaria 1.1; ChCl. Nardo-Callunetea: Hieracium pilosella 1.1, H. umbellatum 1.1; ChCl. Trifolio-Geranietea: Medicago falcata 1.1, Securigera varia 1.1; ChCl. Artemisietea vulgaris: Melilotus officinalis 1.1, Oenothera biennis 1.2; ChCl: Agropyretea intermedio-repentis: Equisetum arvense 1.1, Falcaria vulgaris r; Inne: Berteroa incana 2.1, Calamagrostis epigejos 2.1, Corispermum leptopterum 1.1, Festuca trachyphylla +, Rubus caesius 1.1, Senecio jacobea +, Silene otites +.
. Rubus laciniatus Willd.
Opracowanie: A. Pliszko
Nowe stanowisko: ATPOL FB-08, województwo podlaskie, powiat suwalski, gmina Suwałki, Suwałki, Pojezierze Zachodniosuwalskie, 54.10361° N, 22.88793° E (176 m n.p.m.), odłóg, jedno skupienie pędów na powierzchni ok. 6 m2, not. A. Pliszko, 13.08.2023 (Rycina 12).
Rycina 12
Rubus laciniatus na nowym stanowisku w Suwałkach: (A) pęd z kwiatami; (B) pęd z owocami; (C) skupienie pędów na odłogu (fot. A. Pliszko, 13.08.2023).
Rubus laciniatus (jeżyna wcinanolistna) jest udomowionym krzewem z rodziny różowatych (Rosaceae), który najprawdopodobniej powstał z R. nemoralis P.J. Müll. w wyniku mutacji (Király, 2018). Charakteryzuje się wcinanymi listkami oraz trójłatkowymi płatkami korony (Zieliński, 2004), a jej pędy dorastają nawet do ponad 10 m długości (Washington State Noxious Weed Control Board, 2008). Według niektórych ujęć taksonomicznych nazwa R. laciniatus jest synonimem R. nemoralis (Plants of the World Online, 2023b). Jedno z najstarszych źródeł dotyczących uprawy R. laciniatus pochodzi z końca XVII wieku z Wielkiej Brytanii (Király, 2018). Ze względu na walory dekoracyjne, jadalne owoce i właściwości lecznicze R. laciniatus został introdukowany do wielu krajów w Europie, jak również do Ameryki Północnej i Australii (Király, 2018; Krivošej et al., 2018; Randall, 2017). Dość łatwo dziczeje na obrzeżach lasów i zarośli, na plantacjach leśnych, pastwiskach, nieużytkach, przydrożach, a także nad brzegami rzek i strumieni (Király, 2018; Krivošej et al., 2018; Washington State Noxious Weed Control Board, 2008; Zieliński, 2004). Rozprzestrzenia się za pomocą nasion przy udziale ptaków i ssaków (endozoochoria), jak również wegetatywnie za pomocą odrostów korzeniowych i zakorzeniających się pędów (Bennett et al., 2011; Washington State Noxious Weed Control Board, 2008). Na zachodnim wybrzeżu Stanów Zjednoczonych uważana jest za gatunek inwazyjny, zwłaszcza w stanie Waszyngton, gdzie tworzy gęste zarośla w siedliskach nadrzecznych, wypierając rodzime krzewy (Fryer, 2021). W Polsce R. laciniatus została wprowadzona w 1811 r. (Tokarska-Guzik et al., 2012) i jest jednym z najczęściej uprawianych obcych gatunków jeżyn (Zieliński, 2004). Ponadto zadomowiła się w wielu regionach, lecz jej stanowiska są nieliczne (Zając & Zając, 2019; Zieliński, 2004) i nie wykazuje inwazyjności (Tokarska-Guzik et al., 2012, 2021). Zasiedla skraje lasów liściastych i mieszanych, przydroża, nieużytki oraz tereny kolejowe (Wrzesień, 2007; Zieliński, 2004). Do niedawna występowała wyłącznie w zachodniej Polsce (Zieliński, 2004), jednak w ostatnich latach rozprzestrzenia się również na wschodzie kraju (Marciniuk & Oklejewicz, 2012; Wrzesień, 2007; Zając & Zając, 2019).
W niniejszej notatce przedstawiono pierwsze stanowisko R. laciniatus na Pojezierzu Litewskim, będące aktualnie najbardziej wysuniętym na północny-wschód miejscem jej występowania w Polsce. Najprawdopodobniej została przeniesiona przez dzikie zwierzęta z jednego z ogrodów przydomowych lub działkowych znajdujących się na terenie Suwałk. Dalsze obserwacje są niezbędne, aby potwierdzić zadomowienie gatunku w lokalnej florze.
. Rubus praecox Bertol.
Opracowanie: M. Wolanin
Nowe stanowisko: ATPOL FF-84, województwo podkarpackie, powiat rzeszowski, gmina Błażowa, Lecka (na granicy Gwoźnicy Górnej i Lecki, przysiółek Czarnatówki), Pogórze Dynowskie, 49.85141° N, 21.99119° E (457 m n.p.m.), zarośla przy ogrodzeniu młodej uprawy leśnej; leg. M. Wolanin, M.N. Wolanin, det. J. Zieliński, 01.08.2020, kolekcja prywatna MW.
Naturalny zasięg Rubus praecox (jeżyna długopręcikowa) obejmuje zachodnią, południową i południowo-wschodnią Europę oraz południowo-zachodnią Azję (Zieliński, 2004). Na terenie Polski gatunek ten jest rośliną rzadką; dotychczas stwierdzony został na dziesięciu stanowiskach we wschodniej części Karpat (w Beskidzie Niskim, Dołach Jasielsko-Sanockich, na Pogórzu Strzyżowskim i Pogórzu Przemyskim) oraz pięciu stanowiskach rozproszonych na terenie Wielkopolski, w Sudetach, na Górnym Śląsku i Roztoczu (Oklejewicz, 2006; Wolanin, 2014; Zieliński, 2004). R. praecox obserwowany był najczęściej na obrzeżach lasów, zarastających terenach porolnych i przydrożach (Oklejewicz, 2006). Ze względu na małą liczbę stanowisk gatunek ten został uznany za zagrożony w Karpatach Polskich (z kategorią zagrożenia DD) (Oklejewicz, 2008).
Na nowo odnalezionym stanowisku R. praecox rośnie w wąskim pasie zarośli z udziałem gatunków ciepłych zbiorowisk okrajkowych (Rhamno-Prunetea) i łąkowych (Molinio-Arrhenatheretea), wzdłuż siatki ogrodzeniowej na skraju młodnika brzozowego (Rycina 13). Do ok. 2000 r. teren ten był regularnie użytkowany jako pole orne, można więc przypuszczać, że niniejsze stanowisko powstało stosunkowo niedawno.
Rycina 13
Rubus praecox na stanowisku w Lecce: (A) przekwitające kwiatostany; (B) fragment długopędu; (C) kępy krzewów na obrzeżach młodnika (fot. M. Wolanin, 16.07.2023).
Spis florystyczny: 16.07.2023, powierzchnia 50 m2. Liczba gatunków: 26; Agrostis capillaris, Arrhenatherum elatius, Athyrium filix-femina, Calamagrostis epigejos, Centaurea jacea, Deschampsia caespitosa, Festuca rubra, Hypochoeris radicata, Hypericum perforatum, Juncus effusus, Lolium perenne, Phleum pratense, Picris hieracioides, Plantago lanceolata, Prunus spinosa, Quercus robur, Rubus hirtus, R. idaeus, R. nessensis, R. plicatus, R. praecox, Sambucus ebulus, Scrophularia nodosa, Trifolium medium, Urtica dioica, Vicia hirsuta.
. Trapa natans L.
Opracowanie: J. Ziobro
Nowe stanowiska: 1. ATPOL GF-80, województwo podkarpackie, powiat przemyski, gmina Żurawice, Buszkowice, Dolina Dolnego Sanu, 49.80050° N, 22.81965° E (193 m n.p.m.), starorzecze Sanu, not. J. Ziobro, 24.08.2021; 2. ATPOL FE-94, województwo podkarpackie, powiat stalowowolski, gmina Radomyśl nad Sanem, Rzeczyca Okrągła, Dolina Dolnego Sanu, 50.64297° N, 22.04776° E (149 m n.p.m.), staw hodowlany w starorzeczu Sanu, not. J. Ziobro, 8.07.2023.
Trapa natans (kotewka orzech wodny) jest rośliną jednoroczną z rodziny krwawnicowatych (Lythraceae). Jest gatunkiem wodnym zakorzeniającym się w dnie (Kamiński, 2012). Jego naturalny zasięg geograficzny obejmuje Azję, Europę i Afrykę. Preferuje płytkie, eutroficzne zbiorniki (do 180 cm głębokości) o odczynie słabo kwaśnym lub obojętnym – starorzecza, stawy, jeziora, wolno płynące rzeki (Piórecki, 1980). Kotewka orzech wodny jest gatunkiem rzadkim w Polsce, najliczniej występującym w Kotlinie Sandomierskiej, Śląskiej i Oświęcimskiej, a także w sąsiedztwie Odry, Wisły i Sanu, w środkowym i górnym ich biegu (Kamiński, 2012). Jest objęta ścisłą ochroną gatunkową (Rozporządzenie Ministra Środowiska, 2014), uważana ponadto za gatunek narażony na wyginięcie (Kaźmierczakowa et al., 2016).
Obecność kotewki na pierwszym z opisywanych stanowisk jest konsekwencją celowego zabiegu ochrony czynnej – przeniesienia orzechów związanego z odmulaniem Zbiornika Rzeszowskiego. Siedliskiem zastępczym jest starorzecze Sanu, które podlega stopniowemu lądowaceniu, chociaż wciąż obserwowana jest wymiana wód. Początkowo (po wysianiu nasion w 2021 r.) populacja liczyła ok. 200 osobników, obecnie zauważalny jest trend spadkowy – w 2022 r. obserwowano ok. 150 osobników, a w 2023 r. stwierdzono ok. 30 rozet. Przypuszczalnym powodem spadku liczebności była silna susza i niski stan wody w 2022 r.
Drugie z opisywanych stanowisk zlokalizowano w stawie hodowlanym w dawnym starorzeczu Sanu (Rycina 14). Populacja liczy ok. 100 osobników. Kotewce towarzyszą inne rośliny wodne: Nuphar lutea, Nymphaea alba oraz Nymphoides peltata – gatunki charakterystyczne dla związku Nymphaeion i syntaksonów podrzędnych (Matuszkiewicz, 2014). Stanowiska grzybieńczyka wodnego w tej lokalizacji zostało wskazane przez Krawczyka (2010).
. Verbena bonariensis L.
Opracowanie: A. Pliszko
Nowe stanowisko: ATPOL DF-69, województwo małopolskie, gmina miejska Kraków, Kraków, Pomost Krakowski, 50.0605° N, 19.95905° E, (203 m n.p.m.), teren ruderalny za ogrodzeniem Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego, 5 osobników, not. A. Pliszko, 16.07.2023 (Rycina 15).
Rycina 15
Verbena bonariensis na nowym stanowisku w Krakowie: (A) pęd z kwiatostanami; (B) teren ruderalny przy ogrodzeniu Ogrodu Botanicznego UJ (fot. A. Pliszko, 16.07.2023).
Verbena bonariensis (werbena patagońska) jest rośliną jednoroczną z rodziny werbenowatych (Verbenaceae), osiągającą 150 cm wysokości. Jej naturalny zasięg geograficzny obejmuje południową część Brazylii, Urugwaj, Paragwaj i północną Argentynę (Nesom, 2010). Ponadto została introdukowana do Ameryki Północnej, Europy, Afryki, Azji i Australii (Nesom, 2010; Randall, 2017). Zwykle występuje jako chwast pól uprawnych i sadów oraz na terenach ruderalnych takich jak przydroża, chodniki i wysypiska śmieci (Clement, 2002; Nesom, 2010; Randall, 2017; van der Meijden & Holverda, 2006). Badania florystyczne przeprowadzone w niektórych krajach europejskich sugerują, że gatunek ten łatwo ucieka z ogrodów, jednak zazwyczaj nie tworzy trwałych populacji (Clement, 2002; Kaplan et al., 2023; van der Meijden & Holverda, 2006; Verloove, 2011). Jak dotąd zadomowienie gatunku w Europie potwierdzono we Włoszech i Holandii (von Raab-Straube, 2022).
W Polsce V. bonariensis uprawiana jest jako roślina ozdobna i miododajna (Pieczul, 2019). W Krakowie można ją spotkać w Ogrodzie Botanicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego, skąd też uciekła. Aktualnie powinna być traktowana jako ergazjofigofit, a jej spontaniczne rozprzestrzenianie się poza miejscami uprawy wymaga dalszych badań.
