Wstęp
Herb jest to znak rozpoznawczo-bojowy wywodzący się z symboliki heroicznej lub znaków własnościowych. Jego początków doszukiwać się można w czasach I wyprawy krzyżowej (1096–1099). Pełnił funkcję wyróżnika osoby. Począwszy od XII w. wygląd herbów ustalano według ścisłych reguł heraldycznych (Szymański,2012). Działem heraldyki, czyli jednej z nauk pomocniczych historii, zajmującym się herbami duchowieństwa, instytucji oraz organizacji kościelnych jest heraldyka kościelna. Herby papieskie są także obiektem badań i unormowań tego właśnie działu.
Pierwsze herby papieskie pojawiły się w XII w., gdy heraldyka zaczęła być kodyfikowana. Początkowo papieże używali świeckiego herbu swojej rodziny (Pastoureau,1997). Praktyka ta trwała przez kilka stuleci. W XIX w., gdy dotychczasowe znaczenie herbów poczęło z wolna zanikać, na tarczach herbowych zaczęto umieszczać różne symbole dewocyjne. W XX w., gdy na najwyższe stanowiska kościelne często powoływano osoby nieposiadające herbów rodowych, przyjęło się, że nowo konsekrowany biskup wybiera swój herb. Jeżeli jednak ma herb rodowy i chce go zatrzymać, powinien dokonać w nim przynajmniej niewielkiej modyfikacji. Podobnej modyfikacji powinien również dokonać przy awansie na kardynała czy w końcu po wyborze na papieża („Ecclesiastical heraldry”,2020; „Heraldyka kościelna”,2020).
W rozmaitych źródłach poszczególne herby papieskie różnią się czasem niektórymi detalami, czy nawet opisami. Na potrzeby niniejszego opracowania posłużono się wyglądem i opisami herbów papieskich zamieszczonymi na stronie „Stemmi papali” (2020) serwisu „Araldica Vaticana Anno XVI” oraz na stronie „Papal armorial” (2019). Pierwsza z wymienionych stron zawiera także herby papieży z okresu wcześniejszego niż podany powyżej okres I krucjaty. W XVII w. przy sporządzaniu pocztów papieży tym wcześniejszym papieżom dodano herby m.in. na podstawie pieczęci z dokumentów i korespondencji kościelnej z okresów ich pontyfikatów, herbów rodowych danych postaci, herbów ziem będących wcześniej we władaniu danego biskupa, albo też godła lub herbu stworzonego na podstawie symboliki właściwej danemu zakonowi czy danej diecezji („Heraldyka kościelna”,2020).
Najważniejszym elementem herbu są mobilia herbowe, nazywane także figurami zwykłymi, czyli godła heraldyczne umieszczane na tarczy herbowej. Mobilia herbowe można podzielić na kilka podstawowych grup, z których jedna obejmuje rośliny i ich części: kwiaty, drzewa (w tym palma), trawy (w tym zboże, kłosy, stogi siana), owoce i liście (Zemanek,2013). Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie rezultatów analizy herbów papieskich pod kątem obecności na ich tarczach roślinnych mobiliów herbowych i wykrycie ewentualnych regularności, czy też zależności w użyciu owych mobiliów.
Analizie poddano wszystkie zamieszczone na wyżej wymienionych stronach herby wraz z ich opisami. Na tej podstawie stwierdzono, że elementy roślinne są obecne w herbach 40 papieży, spośród których pontyfikaty 5 przypadły na czasy przed pierwszą krucjatą. Można zatem wnioskować, że herby mogły zostać im nadane dużo później (Table 1).
Table 1
Papieże, w których herbach są obecne mobilia roślinne.
Do tej liczby 40 papieży został włączony Klemens IV, który za życia używał herbu niezawierającego elementów roślinnych, natomiast na jego nagrobku umieszczono herb z liliami herbowymi, co mogło się odnosić do jego francuskiego pochodzenia. Warto odnotować, że Pius VI używał dwóch form herbu: w skromniejszej wersji były tam tylko zwykłe lilie, a w bogatszej – dodatkowo jeszcze 4 lilie herbowe.
Analiza ikonografii zawartych na wymienionych powyżej stronach wykazała, że w herbach 40 papieży (na 207, którzy panowali od 575 r.) są aż 153 roślinne mobilia herbowe (co daje nieco ponad 3,8 mobilium na 1 herb; mediana: 2). Nie są one rozmieszczone równomiernie: najwięcej (11) jest herbów zawierających po 3 mobilia, nieco mniej (10) – po 1 mobilium. Największe liczby mobiliów – 13 i 9 – występują w pojedynczych herbach (Figure 1).
Analiza botaniczna
Floralne mobilia herbowe, o których była mowa powyżej, zostały poddane analizie florystycznej. Analiza ujawniła, że wzorce roślinne tych mobiliów należą do 15 taksonów, z których 10 można przyporządkować do gatunku, 3 – do rodzaju i 2 – do rodziny; jedynie jeden herb zawiera niezidentyfikowane rośliny (Table 2 i Figure 2). Dalsza analiza botaniczna pozwoliła zaliczyć floralne mobilia herbowe do 6 elementów (części) roślin (Table 3). Najwięcej wśród nich było kwiatów – 105 mobiliów w 27 herbach. Nadspodziewanie dużo było kęp traw i źdźbeł pszenicy z kłosami – 25 mobiliów w 3 herbach.
Table 2
Wykaz taksonów.
Figure 2
Floralne mobilia herbowe – ikonografia. (A) Takson: Arecaceae; opis: liść palmowy? (fragment herbu dominikanów). (B) Takson: Castanea sativa; opis: złota gałązka kasztana jadalnego z owocem i liśćmi. (C) Takson: Cupressus sempervirens; opis: zielony cyprys. (D) Takson: Iris germanica?; opis: lilia herbowa w kolorze niebieskim. (E) Takson: Iris pseudacorus; opis: lilia herbowa, fleur-de-lis. (F) Takson: Juglans regia; opis: orzech naturalny z korzeniami. (G) Takson: Laurus nobilis; opis: złote girlandy z gałęzi laurowych. (H) Takson: Lilium candidum; opis: srebrne lilie. (I) Takson: Olea europaea; opis: naturalna gałązka oliwna. (J) Takson: Poaceae; opis: kępa trawy. (K) Takson: Polianthes tuberosa; opis: kwiat spikanardu („Stemmi papali”,2020), powinno być: kwiat tuberozy bulwiastej. (L) Takson: Pyrus communis; opis: trzyczęściowa gałąź gruszy (z 3 owocami). (M) Takson: Quercus sp. (może Q. petraea?); opis: złoty dąb z liśćmi i owocami (żołędziami), z czterema skrzyżowanymi gałęziami. (N) Takson: Rosa sp.; opis: czerwona róża. (O) Takson: Triticum sp.; opis: złote kłosy pszenicy; (P) Takson: ?; opis: niezidentyfikowane 3 rośliny, w tym 2 kwitnące.
Table 3
Wykaz elementów (części) roślin w herbach papieskich.
Rezultaty
W latach 575–2020, czyli w ciągu 1445 lat, w których używane były papieskie herby z elementami floralnymi, panowało 207 papieży (nie licząc antypapieży). Jedynie w 19,3% z ich herbów stwierdzono floralne mobilia. Udział herbów z elementami floralnymi wśród wszystkich herbów nie rozkłada się jednak równomiernie na przestrzeni tych lat (Figure 3). Ze względu na niejednakową długość poszczególnych pontyfikatów wyliczony został procentowy udział floralnych herbów w ogólnej liczbie herbów dla każdego z 30 pięćdziesięcioletnich okresów (z wyjątkiem ostatniego, liczącego tylko 20 lat) między rokiem 575 a 2020 (Figure 4).
Figure 4
Procentowy udział herbów z mobiliami floralnymi w całkowitej liczbie herbów w poszczególnych 50-letnich okresach.
W ciągu tych prawie 1,5 tysiąca lat wyodrębniają się 4 okresy z ponad (lub prawie) 50-procentowym udziałem herbów z mobiliami floralnymi. Pierwszy z okresów przypadł na lata 1250–1300, drugi – na lata 1450–1600, trzeci – na lata 1850–1900, a czwarty na lata 1950–2020. Jako przyczynę zwiększonego występowania herbów z elementami floralnymi w pierwszych dwóch okresach należy wskazać rezultaty poszczególnych konklawe, które na tron papieski częściej wynosiły przedstawicieli największych arystokratycznych rodów średniowiecznych i nowożytnych Włoch, jak Orsini (mający w herbie m.in. różę), Savelli (mający w herbie także m.in. różę), Borgia (mający w herbie m.in. kępy trawy), Medyceusze (mający w herbie m.in. lilie herbowe) i Della Rovere (mający w herbie m.in. dąb). Na trzeci z okresów przypadał pontyfikat Leona XIII, który miał w herbie m.in. cyprys wiecznie zielony i lilie herbowe. W ostatnim okresie Jan XXIII i Paweł VI mieli w herbie m.in. lilie herbowe, a Franciszek ma w herbie tuberozę bulwiastą.
Wyobrażenia nie wszystkich gatunków były jednakowo często używane jako mobilia herbowe. Najczęściej na herbach papieskich występowała lilia, czyli Iris pseudacorus – 64 razy w 16 herbach w latach 575–1978, większość – 35 w 6 herbach w latach 575–1268. W heraldyce kościelnej fleur-de-lis symbolizowała najpierw Chrystusa, następnie Maryję Dziewicę i św. Józefa. W heraldyce świeckiej wcześnie, bo już od ok. XII w., stała się symbolem monarchii francuskiej („Fleur-de-lis”,2020).
Drugim częstym mobilium herbowym, jednak znacznie mniej popularnym niż lilia, była czerwona róża. Występowała 25 razy w 9 herbach w latach 795–1730. Była symbolem męczeństwa, w szczególności Jezusa Chrystusa, ze względu na krwisty kolor i pięciokrotność okwiatu (związek z pięcioma ranami), a jej kolce miały nawiązywać do korony cierniowej. Była także symbolem Maryi jako osoby niepokalanie poczętej wśród grzeszników (Marecki,2007).
Trzecim pod względem liczby występowania mobilium herbowym był dąb, który pojawia się w 3 herbach papieży wywodzących się z rodu Della Rovere.
Pojedyncze herby papieskie zawierają czasem zaskakujące floralne mobilia. Na przykład Castanea sativa w herbie Urbana VII, najkrócej panującego dotychczas papieża, może być elementem jego herbu rodowego. Pochodził on bowiem ze szlacheckiej rodziny Castagna (po włosku kasztan to castagno) („Urban VII”,2020). Z kolei Juglans regia, występujący jako mobilium na 2 herbach spokrewnionych ze sobą papieży, był prawdopodobnie herbem rodu Facchinetti. W herbie obecnego papieża jako floralne mobilium występuje kwiat Polianthes tuberosa2. W oficjalnym opisie papieskiego herbu mobilium to jest nazwane „kwiat spikanardu” („flore di nardo”), jednak bez podania łacińskiej naukowej nazwy gatunku, i objaśnione: „kwiat spikanardu wskazuje Świętego Józefa, patrona Kościoła powszechnego. W hiszpańskiej tradycji ikonograficznej św. Józef jest przedstawiony z gałązką nardu w dłoni. Umieszczając te obrazy na swojej tarczy herbowej, Papież chciał wyrazić szczególne oddanie […] i Świętemu Józefowi” (Araldica Vaticana,2020). Na herbie kardynalskim mobilium to wyglądało jak kiść winogron. W herbie papieskim mobilium zostało nieco zmodyfikowane: dwa najniższe pąki kwiatowe zastąpiono dwoma rozwiniętymi kwiatami, co odebrało mu wygląd przypominający winogrona. Można spotkać nazwę łacińską botanicznego pierwowzoru tego mobilium – Nardostachys grandiflora (np. „Nardostachys wielkokwiatowy”,2020). Jednak nardostachys, czyli spikanard, ma różowo-czerwono-fioletowe kwiaty zebrane w koszyczek, a nie w kłos (który wyraźnie widać w herbie), a z rozety liści wyrasta pęd kwiatostanowy mierzący do 50 cm. Gatunek ten występuje w Himalajach na obszarze Nepalu, Sikkimu, Indii i południowo-zachodnich Chin („Nardostachys grandiflora DC.”,2020), a nie w Ameryce Południowej, skąd pochodzi papież Franciszek. Z nardostachysa już w starożytności wytwarzano bardzo drogi, wielokrotnie wymieniany w Biblii (np. Mk, 14, 3–9,2011), olejek nardowy, który nie był znany w Ameryce. Azjatycki nardostachys nie był także atrybutem św. Józefa. Dlaczego w takim razie właśnie z tym gatunkiem jest identyfikowane to mobilium herbowe? Sprawę tę wyjaśniła matka Hildegarda z benedyktyńskiego klasztoru położonego na maleńkiej wysepce leżącej koło Shaw Island (północno-zachodnie wybrzeże stanu Washington, USA). Otóż w kulturze latynoskiej atrybutem św. Józefa jest tuberoza (Polianthes tuberoza), która pokrojem przypomina lilie św. Józefa, a nie nardostachys, który w Ameryce nie rośnie. Zresztą sama tuberoza, prawdopodobnie pochodząca z Meksyku, nie występuje już w stanie dzikim, a jedynie w uprawie. Ma dorastającą do 1 m łodygę, na której szczycie pojawiają się słodko pachnące, kremowobiałe kwiaty tworzące kłos („Tuberoza bulwiasta”,2020). W krajach hiszpańskojęzycznych jest nazywana „nardo” (lub „vara de San Jose”), ten sam wyraz po włosku oznacza nardostachys. Taką właśnie tuberozę miał w herbie kardynalskim przyszły papież Franciszek, i nazywał ją nardo, stąd całe nieporozumienie (Mother Hildegard,2013). Brak czujności heraldyków watykańskich sprawił, że mobilium to zostało niewłaściwie nazwane na oficjalnej stronie watykańskiej („Stemmi papali”,2020), a w ślad za nią także w innych tego typu zestawieniach (np. „Papal armorial”,2019).
Wnioski
Na podstawie przedstawionej analizy botanicznej floralnych mobiliów herbowych oraz jej rezultatów można zadać pytanie o możliwość stwierdzenia występowania jakichś regularności czy też zależności w użyciu floralnych mobiliów herbowych oraz ich jakości i liczby w analizowanej grupie herbów papieskich. Aby na takie pytanie precyzyjnie odpowiedzieć, należałoby prześledzić historię każdego z herbów, co leży poza zakresem tematycznym niniejszego artykułu. Podobnie jak rozpoznanie historii użycia poszczególnych mobiliów oraz ich znaczeń w poszczególnych herbach. Gdyby każdy papież rozpoczynając pontyfikat przyjmował nowy herb mający odzwierciedlać na przykład jego priorytety polityczne czy poglądy teologiczne, wtedy analiza mobiliów mogłaby przynieść interesujące rezultaty. Natomiast w obecnej sytuacji można jedynie zauważyć z dużym stopniem ogólności, że w ciągu ostatnich prawie 1,5 tys. lat na tle zmniejszającej się liczby herbów w poszczególnych pięćdziesięcioleciach (na skutek wydłużania się średniego trwania pontyfikatu) udział herbów z floralnymi mobiliami względnie wzrasta, a jednocześnie średnia liczba mobiliów przypadających na jeden herb pozostaje na dość stabilnym poziomie. Przy bardzo małej liczbie papieży w danym okresie nawet jednostkowe wystąpienie herbu z floralnymi mobiliami jest znaczące, czego przykład mieliśmy w XIX w. Być może w miarę jak papieżami będą zostawali kardynałowie z państw coraz bardziej odległych od Europy, zestaw floralnych mobiliów herbowych będzie się powiększał o nowe, dotychczas nieznane egzotyczne gatunki roślin (czego już teraz jesteśmy świadkami).
