Wstęp
Zwiastowanie Najświętszej Marii Panny zostało opisane w Ewangelii według św. Łukasza (Łk 1:26–38). Bóg posłał anioła Gabriela do miasta w Galilei zwanego Nazaret, do dziewicy Marii. Anioł, wszedłszy do niej, pozdrowił i przekazał nowinę, iż pocznie i porodzi Syna, który będzie zwany Synem Najwyższego (Biblia Wujka, 1962). Z tekstu nie wynika, w jakim miejscu Maria usłyszała te słowa. Wedle apokryficznej Ewangelii Jakuba Maria najpierw spotkała anioła przy źródle, gdzie czerpała wodę, a później weszła do swojego domu. Tam ponownie ukazał się Jej anioł i wyjawił istotę bożego planu (Starowieyski, 2003)14. W późniejszych tekstach i komentarzach zazwyczaj pojawiają się informacje o spotkaniu w komnacie mieszkalnej lub wnętrzu o charakterze sakralnym (Lüken, 2000; Żak-Kulesza, 2017). Mimo że w opisach Zwiastowania nie wspomina się o roślinach, są one bardzo często obecne na obrazach ukazujących tę scenę i niewątpliwie pełnią istotną rolę symboliczną.
Lilia biała
Najważniejszą rośliną towarzyszącą wcieleniu Chrystusa na późnośredniowiecznych obrazach jest lilia biała (Duwe, 1994; Levi D’Ancona, 1977; Liebrich, 1997; Schiller, 1966; Żak-Kulesza, 2017). Pojawia się ona już na przedstawieniach z XII w. (Liebrich, 1997; Schiller, 1966; Żak-Kulesza, 2017). Początkowo ukazywana jest głównie jako ornamentalne zwieńczenie laski archanioła Gabriela (Figure 1). Owa laska, oparta na wzorcach bizantyńskich, stanowi atrybut archanioła jako posłańca bożego. W sztuce XIII, XIV lub XV w. nadal obecne są obrazy Gabriela z ozdobną laską, przy czym jest ona zazwyczaj krótsza niż na starszych dziełach i przybiera postać zbliżoną do berła (Kliś, 1996).
Od XIII w. rozpowszechniają się obrazy, na których widnieją prawdziwe kwiaty, jednak na tych najstarszych są one stylizowane i trudne do rozpoznania. Jednym z bardziej znanych wczesnych dzieł jest mozaika Pietra Cavalliniego z kościoła Santa Maria in Trastevere w Rzymie, powstała pod koniec XIII w. (Liebrich, 1997). Obok Matki Bożej siedzącej na tronie widoczne jest naczynie z rośliną o białych kwiatach, która najpewniej ma być przedstawieniem lilii białej (Figure 2). W malarstwie włoskim od XIV w. najbardziej popularne są jednak obrazy, na których archanioł trzyma lilię w dłoni (Figure 3). Kwiaty ustawione w rozmaitych naczyniach, czy też rosnące w donicy, stały się powszechne w sztuce krajów położonych na północ od Alp (Figure 4, Figure 15, Figure 17) (Duwe, 1994; Haig, 1913; Liebrich, 1997; Lüken, 2000).
Lilia biała (Lilium candidum L.) jest prawdopodobnie najstarszą rośliną ozdobną. Uprawiano ją powszechnie w średniowiecznych ogrodach niemal całej Europy. W sztuce wczesnochrześcijańskiej była uważana za roślinę rajską, znak życia i światła, natomiast w późniejszym okresie stała się przede wszystkim znanym i łatwo rozpoznawalnym symbolem czystości, niewinności i dziewictwa (Haig, 1913; Michniewska, 2014; Schiller, 1966). Dla wyjaśnienia znaczenia lilii niezmiernie ważna jest starotestamentowa Pieśń nad pieśniami, w której kwiaty te są kilkakrotnie wspomniane. Oblubieniec i Oblubienica, będący bohaterami pieśni, utożsamiani byli przez egzegetów biblijnych przede wszystkim z Jezusem i Kościołem. Z czasem postać Oblubienicy zaczęto łączyć również z Marią, a w pismach ojców Kościoła pojawiły się określenia Matki Bożej jako czystej, nieskalanej, dziewiczej lilii. Warto przytoczyć fragment Homilii na Narodzenie NMP Piotra Damianiego (Teksty o Matce Bożej, 1986):
„Chrystus zwie się lilią, lilią zwie się i Matka Chrystusa […]. Z ciernistego rodu żydowskiego zrodzona, błyszczała pięknem dziewiczej czystości w ciele, płonęła ogniem podwójnej miłości w umyśle, paliła się wonią dobrego czynu, dążyła w górę ustawicznym pragnieniem serca”.
Na niektórych obrazach Zwiastowania, np. na tryptyku Mérode z warsztatu Roberta Campina, na jednej łodydze widoczne są trzy kwiaty lilii (Figure 5). Można dopatrywać się głębszego sensu takich przedstawień (Koch, 1982; Panofsky, 1958; Rotter, 2007; Żak-Kulesza, 2017). Otóż Marię określano jako dziewicę przed narodzeniem Chrystusa, w trakcie narodzin i po narodzinach (ante partum, in partu, post partum virgo). Trzy kwiaty są zatem symbolem Marii zawsze Dziewicy.
Inne rośliny w dłoni archanioła
W sztuce włoskiej zamiast lilii archanioł niekiedy trzyma w dłoni inne rośliny. Przedstawienia takie są szczególnie częste w malarstwie sieneńskim. Tłumaczy się to najczęściej rywalizacją między Sieną a Florencją, w której herbie obecna jest lilia13. Aby uniknąć nadmiernego akcentowania symbolu wrogiego miasta, sieneńscy malarze ukazywali archanioła Gabriela z gałązką oliwną lub liściem palmowym (Haig, 1913; Levi D’Ancona, 1977; Liebrich, 1997).
Drzewo oliwne oraz palmowe należą do roślin maryjnych. Związane jest to z przypisaniem Matce Bożej cytatu z księgi Mądrości Syracha: „Wyniesiona jestem w górę jak drzewo cedrowe na Libanie i jak cyprys na górze Syjon; wywyższyłam się jak palma w Kades i jak krzak róży w Jerychu; jak piękna oliwa na polu i jak jawor jestem wywyższona nad wodą na ulicach” (Biblia Wujka, 1962, Syr 24:17–19)12. W różnych tekstach porównywano Matkę Bożą do płodnego drzewa oliwnego, zwano Ją również oliwką urodziwą Oliva speciosa (Kobielus, 2006). Istotny jest także fakt, iż gałązka oliwna to symbol pokoju i nadziei (Forstner, 2001; Levi D’Ancona, 1977; Kobielus, 2006). Takie znaczenie wywodzi się ze starotestamentowej historii Noego (Rdz 8:10–11). Otóż po potopie Noe wypuścił gołębicę, by ta zbadała, czy wody już opadły. Pod wieczór ptak wrócił z gałązką oliwną w dziobie, co było znakiem pokoju między Bogiem a światem. W XIV- i XV-wiecznych tekstach poetyckich znajdujemy porównania gołębicy Noego i gałązki oliwnej do Matki Bożej, a także do archanioła Gabriela, przynoszącego Marii dobrą nowinę, a tym samym zapowiedź nowego życia i pokoju między Bogiem a ludźmi (Levi D’Ancona, 1977).
Gałązkę oliwną w dłoni archanioła Gabriela uwiecznił m.in. znakomity sieneński twórca Simone Martini na obrazie z 1333 r. wykonanym dla katedry w Sienie (obecnie Galeria Uffizzich, Florencja; Figure 6). Archanioł z obrazu Martiniego ma także wieniec oliwny na głowie, co ma dodatkowo podkreślić znaczenie tej rośliny. Warto dodać, że inny sieneński twórca, Ambrogio Lorenzetti, w latach 1338–1340 namalował w sieneńskim ratuszu alegorię pokoju – z wieńcem oliwnym na głowie i gałązką tego drzewa w ręku. Na wcześniejszym Zwiastowaniu Lorenzettiego z 1334 r. (Siena, Pinacoteca Nazionale; Figure 7) archanioł również ma na głowie wieniec oliwny, ale w dłoni trzyma liść palmy – rośliny maryjnej będącej m.in. symbolem raju i życia wiecznego. Obecność liścia palmowego na włoskim obrazie łączona jest z tekstem Boskiej Komedii Dantego, wedle której archanioł Gabriel był tym, który przyniósł Marii liść palmy, gdy Syn Boży zdecydował się przyjąć ludzkie ciało (Levi D’Ancona, 1977; Liebrich, 1997).
Zaznaczyć trzeba, że przedstawienia palmowego liścia w dłoni archanioła nie są innowacją włoskich malarzy XIV w. Takie obrazy obecne były w sztuce angielskiej już w XIII w. (Liebrich, 1997). Jako przykład podać można miniaturę Zwiastowania z angielskiego psałterza z ok. 1225 r. (Nowy Jork, Morgan Library, MS G.25, fol. 1v; https://www.themorgan.org/manuscript/76989). Niektórzy autorzy uważają, że przedstawienia archanioła z palmą mogły powstać pod wpływem scen tzw. Drugiego Zwiastowania Matki Bożej, omówionego w dalszej części pracy (Haig, 1913; Liebrich, 1997).
Rośliny w naczyniach
W drugiej połowie XV w. i na początku kolejnego stulecia scenom Zwiastowania bardzo często towarzyszą rozmaite kwiaty, umieszczone w naczyniach zamiast lilii lub też obok nich. Przedstawienia takie są szczególnie częste w sztuce krajów położonych na północ od Alp. Ukazane rośliny są przypisywane Matce Bożej, podkreślają Jej liczne cnoty i duchowe piękno. Prócz tego mogą przekazywać dodatkowe treści, a zwłaszcza wskazywać na tematykę pasyjną. Otóż w późnym średniowieczu zwracano uwagę na fakt, iż Zwiastowanie nie jest w pełni radosnym wydarzeniem, jest bowiem także zapowiedzią męki Chrystusa. Artyści przekazywali tę prawdę za pomocą rozmaitych symboli. Na bardzo wielu obrazach archanioł jest ubrany w szaty liturgiczne noszone przez kapłana w czasie sprawowania Mszy Świętej, a więc Ofiary Eucharystycznej (Gadomski, 2005; McNamee, 1998). Na niektórych dziełach w kierunku postaci Marii podąża w słonecznych promieniach Homunculus – maleńkie Dzieciątko, trzymające na barkach krzyż11. Ogromne cierpienie Jezusa podkreślają też konwalie majowe, róże, orliki, irysy, goździki albo miniaturowe drzewka.
Konwalia majowa (Convallaria majalis L.) należy do najpopularniejszych roślin ukazywanych na średniowiecznych obrazach z Europy Środkowej (Sillasoo, 2006). Stanowi substytut lilii białej – to taka mała, skromna lilia. W średniowieczu zwano ją zresztą lilią padolną – Lilium convalium, co jest związane z określeniem obecnym w Pieśni nad pieśniami: „Ego flos campi et lilium convalium” (Vulgata, 1979, Pnp 2:1)10. Podobnie jak lilia jest symbolem dziewictwa Matki Bożej, ale ze względu na niewielki rozmiar jest również znakiem skromności, pokory. Jako roślina wczesnowiosenna łączona jest ze zwiastowaniem i wcieleniem Chrystusa (Levi D’Ancona, 1977). Podkreśla też Jego Mękę, bowiem wedle średniowiecznej legendy maleńkie kwiaty konwalii powstały z łez Marii stojącej pod krzyżem (Kobielus, 2006). Wazon z konwaliami jest umieszczony m.in. na tablicy Zwiastowania z ok. 1460–1470 r. w kościele Maria am Gestade w Wiedniu. Kwiaty te towarzyszą liliom również na krakowskim Zwiastowaniu Mistrza Jerzego z 1517 r. (Kraków, Muzeum Narodowe; Figure 8).
Róża (Rosa sp.) już w antyku była symbolem miłości i piękna, a także cierpienia i śmierci. W chrześcijaństwie stała się jedną z najważniejszych roślin Matki Bożej, zwanej przez teologów „różą miłości, lilią czystości i fiołkiem pokory” (Kobielus, 2006; Koch, 1964; Wolfhardt, 1954). Róże wskazują na piękno Matki Bożej oraz Jej miłość do Boga i ludzi. Kwiaty o czerwonej barwie płatków są też symbolem cierpienia Marii oraz męki Chrystusa (rośliny mające kwiaty o pięciu płatkach dodatkowo obrazują pięć ran Zbawiciela; Winston-Allen, 1997). Róże są ukazane m.in. na obrazach Zwiastowania autorstwa Friedricha Herlina. Na tablicy z ok. 1460 r. (Karlsruhe, Staatliche Kunsthalle) widoczne są jedynie czerwone róże, natomiast na kwaterze tryptyku z 1466 r. (Rotenburg, kościół św. Jakuba) obecne są także białe kwiaty (zob. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:St.Jakob_-_Hochaltar_-_Verk%C3%BCndigung.jpg).
Orliki pospolite (Aquilegia vulgaris L.) to kolejne kwiaty przynależne Matce Bożej. Zwano je Bucikami Marii lub Jej Panieńskimi Rękawiczkami (Wolfhardt, 1954). Dowiedziono jednak, że mają one przede wszystkim symbolikę chrystologiczną (Löber, 1988). Erwin Panofski zwrócił też uwagę na związek francuskiej nazwy rośliny (Ancolie) ze słowem „melancholia” (fr. melancholie) i stwierdził, że wskazuje ona na żałobę i cierpienia Chrystusa oraz Marii (Panofsky, 1958). Kwiaty orlika, ze względu na kształt, porównywano także do sylwetki orła oraz gołębia i uznano za symbol Ducha Świętego, zazwyczaj przedstawianego w postaci gołębicy (Haig, 1913; Koch, 1964). Orliki obecne są m.in. na bawarskim Zwiastowaniu z ok. 1470 r. (Passawa, Oberhausmuseum der Stadt Passau; Borchert, 2011).
Na wielu Zwiastowaniach zobaczyć możemy także kosaćce (Iris sp.) (Figure 9, Figure 10). Nazwa irysów wywodzi się z języka greckiego i oznacza tęczę (Levi D’Ancona, 1977). Imię Iris nosiła grecka bogini tęczy, będąca posłanniczką bogów. Być może kosaćce otrzymały nazwę Iris ze względu na to, że ich kwiaty mogą mieć rozmaite barwy. Częsta obecność tych roślin na obrazach Zwiastowania może wskazywać na posłannictwo archanioła Gabriela, który przekazuje Marii wiadomość od Boga. Zaznaczyć trzeba również, że w tradycji biblijnej motyw tęczy jest znakiem życzliwości i łaski Boga oraz świadectwem Jego chwały (Forstner, 2001). Na niektórych obrazach Zwiastowania archanioł Gabriel ma zresztą tęczowe skrzydła (Figure 2, Figure 3, Figure 6, Figure 8). Kosaćce są również symbolem władzy królewskiej oraz cierpienia – ich lancetowate liście przypominają miecze, które wedle wizji teologów przeszywały serce Marii (Koch, 1964; Levi D’Ancona, 1977). Matkę Bożą porównała do irysów św. Brygida Szwedzka (Behling, 1967). Według słów świętej Maria, podobnie jak liść irysa, ma dwa ostrza. Jedno wyraża ból Jej serca nad męką Syna, drugie zaś jest ochroną przeciwko diabłu.
Typowymi symbolami pasyjnymi są też goździki (Dianthus sp.), a zwłaszcza okazy o czerwonej barwie kwiatów (Behling, 1967; Koch, 1964; Liebrich, 1997). Rośliny te stały się niezwykle popularne w ogrodnictwie dopiero w XV w. Ze względu na charakterystyczny zapach porównano je do znanej od starożytności przyprawy, zwanej właśnie goździkiem. Zarówno goździk przyprawa, jak i kwiat przypomina kształtem gwoździe, dlatego też łączono je z cierpieniem Chrystusa przybitego do krzyża (w niektórych językach sama nazwa kwiatów odwołuje się do gwoździ; Koch, 1964). Znaczenie goździków w scenach Zwiastowania nie ogranicza się jednak do zapowiedzi męki. Kwiaty te uważano również za symbol miłości, zaręczyn i zaślubin, a moment rozmowy archanioła z Marią teologowie opisywali właśnie jako początek mistycznego związku Jezusa i Jego Matki (Jolly, 1983; Wolffhardt, 1954). Z goździków wykonywano też leki zwiększające płodność („goździkową wodę”), co także mogło podkreślać istotę Wcielenia (Liebrich, 1997; Wolffhardt, 1954). Świetnym obrazem Zwiastowania z goździkami jest kwatera tryptyku Matki Boskiej Bolesnej (Kraków, katedra wawelska; Figure 11, Figure 12), powstała prawdopodobnie ok. 1470 r. (Michniewska, 2014).
Na wspomnianej kwaterze wawelskiego tryptyku kwiatom towarzyszą dwa miniaturowe drzewka (Figure 11, Figure 12). Jedno z nich ma koronę w kształcie kuli, a drugie w kształcie dwóch piętrzących się kul. Kształtowane drzewa, krzewy i krzewinki były niezwykle modne w XV w. Otrzymywano je nie poprzez przycinanie gałęzi, ale formowanie ich na specjalnych obręczach (Hennebo, 1962; Michniewska, 2014). Drzewka z wawelskiego obrazu trudno zidentyfikować. W dawnych zielnikach znajdują się ilustracje podobnie uformowanej bazylii czy majeranku (Michniewska, 2014). Z pewnością w ten sposób można było kształtować również mirt czy rozmaryn, które znane były w tym czasie w Polsce. Miniaturowym drzewkom sporadycznie obecnym na obrazach Zwiastowania przypisuje się znaczenie symboliczne (Michniewska, 2014). Odnieść je można do drzew rajskich – drzewa wiadomości dobrego i złego oraz drzewa życia. Stanowią aluzję do grzechu Adama i Ewy, który zostanie odkupiony dzięki Jezusowi i Jego Matce. Obrazują życie i płodność, ale również nawiązują do Męki Chrystusa. Wedle legend krzyż wykonany został z tych najważniejszych drzew rajskich (Kobielus, 2006).
Niezwykle ciekawe rośliny zobaczyć można na obrazie Zwiastowania francuskiego malarza Jacquelin de Montluçon z ok. 1496–1497 r. (Lyon, Musée des Beaux-Arts; Figure 13, Figure 14). W wazonie obok popularnych róż i orlików widoczny jest też wiernie oddany fiołek trójbarwny i przetacznik leśny. Towarzyszy im także roślina z rodziny astrowatych (być może jastrun właściwy Leucanthemum vulgare Lam.) oraz trudny do zidentyfikowania okaz mający czerwone kwiaty o pięciu zaostrzonych płatkach. Fiołek trójbarwny (Viola tricolor L.) w starożytności był kwiatem Jowisza, a w chrześcijaństwie został przypisany Chrystusowi (Levi D’Ancona, 1977). Stał się jednym z symboli Pasji, podobnie jak inne kwiaty o pięciu płatkach, które mają przypominać pięć ran Zbawiciela. Ze względu na barwę płatków kwiatowych uznano go także za atrybut Trójcy Świętej (Behling, 1975). Ewidentny związek z męką Jezusa ma również przetacznik leśny (Veronica officinalis L.) – jego łacińska nazwa nawiązuje do św. Weroniki, która towarzyszyła Chrystusowi w drodze na Golgotę i otarła mu twarz swoją chustą (Levi D’Ancona, 1977). Napary z przetacznika wykorzystywano dawniej jako lek w różnych chorobach skórnych, ranach i owrzodzeniach, co dodatkowo wzmacniało znaczenie tej rośliny jako symbolu cierpienia Zbawiciela.
Inne symbole pasji
Na Zwiastowaniu Jacquelina de Montluçon rośliny o symbolicznym znaczeniu widoczne są nie tylko w wazonie. Uwagę zwraca też czerwona suknia Marii, ozdobiona wyraźnie wyeksponowanym złoconym ornamentem przypominającym ostrożeń lub inną roślinę popularnie określaną jako „oset” (Figure 13). Wszelkie rośliny o kłujących pędach są znakiem cierpienia i smutku, a w sztuce chrześcijańskiej stanowią odniesienie do Pasji (Forstner, 2001; Kobielus, 2006).
Na mękę Chrystusa wskazywać też mogą różne owoce. Najważniejsze są winogrona, czyli owocostany winorośli właściwej (Vitis vinifera L.). Z nich właśnie produkowane jest wino mszalne, które podczas Eucharystii ulega przemianie w krew Jezusa (Forstner, 2001). Na omawianym już obrazie Zwiastowania Mistrza Jerzego z 1517 r., ponad krajobrazem widocznym przez okienny otwór, artysta wykonał złocone tło, ozdobione motywem winorośli (Figure 8). Zabieg ten pogłębia rozbudowaną symbolikę tego wybitnego krakowskiego obrazu.
Bardzo ciekawy detal zauważyć też można na tablicy Zwiastowania tryptyku Matki Bożej Bolesnej w wawelskiej katedrze. W szafce stojącej za Matką Bożą umieszczony jest talerz pełen gruszek, czyli owoców gruszy domowej (Pyrus communis L.; Figure 11). Owoce te charakteryzują się słodkim smakiem i są przede wszystkim symbolem miłości i rodzinnego szczęścia (Levi D’Ancona, 1977). W jeden z owoców wbity jest nóż, co wskazuje na fakt, iż radość Marii mającej urodzić dziecko przepełniona jest cierpieniem i troską.
Kwiaty rozsypane na ziemi
Popularnym motywem malarstwa przełomu XV i XVI w. były ścięte kwiaty rozsypane na posadzce. Taki sposób dekoracji najprawdopodobniej nawiązywał do zwyczaju sypania kwiatów podczas różnych uroczystości religijnych i świeckich (Sillasoo, 2009). Obsypywanie kwiatami już od czasów starożytnych było sposobem uhonorowania ważnych osobistości, uczczenia zwycięzców, wyróżnienia nowożeńców lub upamiętnienia zmarłych (Kefalidou, 2009). W średniowieczu często też rozsypywano rośliny na posadzkach kościołów, budynków użyteczności publicznej czy wnętrz mieszkalnych (Sillasoo, 2009). Praktyki te prócz walorów estetycznych miały również znaczenie higieniczne i zdrowotne, rośliny polepszały bowiem zapach w pomieszczeniach (dawniej wierzono, że „złe powietrze” może być przyczyną chorób).
Rozsypane kwiaty ukazywano na obrazach o różnej tematyce. Często towarzyszyły przedstawieniom maryjnym, znajdujemy je więc także na obrazach Zwiastowania. Na tablicach z Europy Środkowej u stóp Marii i archanioła Gabriela najczęściej ścielą się konwalie majowe. Spotykamy także bardziej rozbudowane kompozycje kwiatowe. Bardzo ciekawa jest m.in. tablica Mistrza Górnoaustriackiego z ok. 1500 r. (Wiedeń, Belwedere; https://digital.belvedere.at/objects/3717/verkundigung-an-maria/). U stóp klęczącej Marii i archanioła Gabriela widoczne są m.in. fiołki wonne, pierwiosnki i babka lancetowata.
Fiołek wonny (Viola odorata L.) obok lilii białej i róży zaliczany był w średniowieczu do najszlachetniejszych kwiatów, wyróżniających się pięknem i zapachem. Taka „hierarchia kwiatowa” ustaliła się już w czasach antycznych, o czym przeczytać można w XXI księdze Historii naturalnej Pliniusza Starszego (Pliniusz Starszy, 1845). W chrześcijaństwie niewielki fiołek o niezrównanym zapachu stał się symbolem pokory i z czasem przypisano go Matce Bożej (Behling, 1967; Forstner, 2001; Kobielus, 2006; Koch, 1964; Levi D’Ancona, 1977). Z kolei pierwiosnek (Primula L.) to jeden z najwcześniejszych wiosennych kwiatów. Ze względu na porę kwitnienia łączono go ze Zwiastowaniem i Wcieleniem Chrystusa (Levi D’Ancona, 1977). Te delikatne i pięknie pachnące kwiaty zaliczono również do bogatego grona roślin maryjnych. Babka lancetowata (Plantago lanceolata L.) o liściach przypominających włócznie łączona była z Męką Chrystusa (Fisher, 2006; Kobielus, 2006). Roślinę tę od wieków używano do leczenia ran i różnych chorób skórnych, co również podkreślało jej pasyjną symbolikę.
Ogród zamknięty
Jednym z najważniejszych symboli maryjnych jest ogród zamknięty (hortus conclusus). Otoczony murem ogród ma podkreślać dziewictwo, czystość Bożej Matki, która porodziła Syna, a jednak pozostała dziewicą. Określenie to wywodzi się ze wspominanej już, starotestamentowej Pieśni nad pieśniami, podobnie jak porównania Marii do lilii białej (Krenz, 2005; Schiller, 1966; Żak, 2006; Żak-Kulesza, 2017).
Na niektórych Zwiastowaniach taki właśnie ogród jest ukazany w pobliżu pomieszczenia, w którym przebywa Maria (Duwe, 1994; Liebrich, 1997; Żak-Kulesza, 2017). Często widzimy go na obrazach włoskich, zwłaszcza z XV w. Murawę pokrytą licznym kwieciem otaczają różnego rodzaju ogrodzenia, za którymi nierzadko widoczne są drzewa. Wśród nich wyróżniają się przynależne Marii cyprysy, łatwe do rozpoznania dzięki charakterystycznemu, stożkowemu pokrojowi. Jako przykład podać można fresk Fra Angelico z lat 1440–1445 (Florencja, klasztor św. Marka).
Do najstarszych Zwiastowań z ogrodem zamkniętym powstałych w krajach położonych na północ od Alp należy kwatera z ołtarza Melchiora Broederlama z lat 1393–1399 (Dijon, Musée des Beaux-Arts; Figure 15; Żak-Kulesza, 2017). Ukazany jest tu niewielki ogród różany, otoczony białym murem. Różany krzew rośnie również w zamkniętym ogrodzie przylegającym do maryjnej komnaty na tryptyku Mérode z warsztatu Roberta Campina z lat 1427–1432 (Nowy Jork, Metropolitan Museum of Art; Figure 16). Niekiedy zamknięty murami ogród zobaczyć można przez okno w komnacie Marii. W taki sposób symboliczną wymowę obrazu Zwiastowania wzbogacił Hans Memling (Nowy Jork, Metropolitan Museum of Art, 1480–1489; Figure 17, Figure 18).
Najciekawsze są jednak prace, na których sama scena Zwiastowania odbywa się w ogrodzie zamkniętym, a zwłaszcza obrazy określane mianem Polowania na jednorożca (Daley, 1983; Jankowski, 2005; Schiller, 1966). Archanioł Gabriel jest na nich ukazywany jako myśliwy tropiący mityczne zwierzę, które zatrzymuje się w objęciach Marii (jednorożec to istota czysta, nieskalana, utożsamiana z Chrystusem; wedle podań mógł być złapany jedynie przez dziewicę). Na niektórych obrazach ogród jest porośnięty licznymi kwiatami. Przykładowo na tryptyku Zwiastowania z lat 1410–1420 w katedrze w Erfurcie widzimy schematycznie malowane lilie białe, róże, orliki, mniszki i wiele innych roślin (Figure 19). Na dziełach z drugiej połowy XV w. i początku XVI w. Marię często otaczają symbole, zwane Arma Virginis, wywodzące się z tekstów starotestamentowych i najczęściej interpretowane jako zapowiedź Niepokalanego Poczęcia Matki Bożej i Jej niezwykłej roli w historii zbawienia. Niektóre z tych symboli są powiązane ze światem roślin, jak lilia pośród cierni, kwitnąca laska Aarona, różdżka z pnia Jessego czy gorejący krzew Mojżesza9. Ciekawym przykładem takiego przedstawienia z terenu Polski jest malowidło ścienne z 1482 r. w kaplicy kościoła św. Jerzego w Ziębicach (Figure 20; Jankowski, 2005).
Ogród rajski
Inspiracją dla wizji ogrodu zamkniętego z Pieśni nad pieśniami był opis ogrodu rajskiego, zawarty w Księdze Rodzaju (Kobielus, 1997). Raj to niezwykłe miejsce, piękne, spokojne, będące symbolem szczęśliwości. To także miejsce, w którym Adam i Ewa zgrzeszyli. Ich winę odkupił dopiero Jezus – drugi Adam i Maria – druga Ewa (Guldan, 1966). Ze względu na to istotne porównanie niektórzy artyści włoscy przełomu średniowiecza i renesansu ukazywali obok sceny Zwiastowania scenę Wypędzenia z raju.
Do najciekawszych obrazów tego typu należy niewątpliwie Zwiastowanie pędzla Fra Angelico z 1425–1426 r. (Madryt, Museo del Prado; Figure 21). Murawa rajskiego ogrodu jest porośnięta dziesiątkami barwnych kwiatów, wśród których wyróżniają się czerwone goździki i róże, będące zapowiedzią Pasji (Figure 22). Warto zauważyć, że różany krzew, widoczny tuż pod stopami wypędzanych grzeszników, ma kolce. Wedle tekstów Bazylego Wielkiego i św. Ambrożego rajskie róże pierwotnie były ich pozbawione – uzyskały je dopiero po upadku pierwszych rodziców (Kobielus, 2006). Kolce są znakiem cierpienia, bólu, kary za grzechy. Jedynie Maria zwana jest „różą bez kolców”, ponieważ nie ciąży na niej grzech pierworodny, jest Niepokalanie Poczęta.
W rajskim ogrodzie Fra Angelica widzimy też wiele drzew i krzewów (Figure 23). Niewątpliwie najciekawsza z nich jest palma, prawdopodobnie palma daktylowa (Phoenix dactylifera L.), która była najlepiej znana Europejczykom (Galera, 2007). Artysta namalował tzw. kłodzinę, czyli pień palmy o charakterystycznej fakturze, utworzonej przez nasady starszych, uschniętych i zżółkłych liści. Na jej szczycie wyrasta pióropusz dużych, zielonych liści (ich blaszka, złożona w „harmonijkę”, jeszcze nie jest podzielona na odcinki). Widoczne są również pojedyncze owoce (w rzeczywistości owoce palmy daktylowej, zwane właśnie daktylami, są zebrane w owocostany).
Palma daktylowa ma bardzo bogatą symbolikę. W tym przypadku najistotniejsze jest, że zalicza się ją do roślin rajskich. Niektórzy pisarze łączyli ją z drzewem życia, a także z drzewem wiadomości dobrego i złego (Kobielus, 2006; Levi D’Ancona, 1977). Wedle apokryficznej Ewangelii Pseudo-Mateusza, napisanej prawdopodobnie w pierwszej ćwierci VII w., palma znalazła się w raju za przyczyną Jezusa (Starowieyski, 2003). Otóż podczas ucieczki do Egiptu strudzona Matka Boża chciała odpocząć pod palmą i skosztować jej owoców. Poprosiła o pomoc św. Józefa, lecz dla niego drzewo było zbyt wysokie. Wówczas Dzieciątko Jezus zwróciło się do palmy, a ta pochyliła się i użyczyła swych owoców Marii. W podzięce Chrystus pozwolił palmie, by dołączyła do drzew w ogrodzie rajskim.
Drugie Zwiastowanie
Liść palmy jest nieodłącznym atrybutem tzw. Drugiego Zwiastowania Matki Bożej, zwanego też Zwiastowaniem Śmierci. Zdarzenie to opisano w wielu apokryfach traktujących o ostatnich chwilach ziemskiego życia Marii i jej Wniebowzięciu, m.in. w najpopularniejszym łacińskim apokryfie Pseudo-Melitona, powstałym prawdopodobnie pod koniec VI w. lub na początku kolejnego stulecia (Starowieyski, 2003). Na pismach tych bazowały późniejsze średniowieczne legendy, w tym Złota legenda Jakuba de Voragine, będąca niezastąpionym wzorcem ikonograficznym dla pokoleń artystów (Jakub de Voragine, 1983/1260–1270).
Wedle wspomnianych tekstów trzy dni przed śmiercią przybył do Matki Bożej anioł. Pozdrowił Ją, pobłogosławił i obdarował palmą z raju, mówiąc, że ma być ona niesiona przed Jej marami. Wielu autorów ową palmę określa mianem „gałązki palmowej”. Jest to sformułowanie nieprawidłowe, bowiem palmy nie tworzą gałęzi – z kolumnowego pnia bezpośrednio wyrastają wielkie liście (Galera, 2007). U wielu gatunków palm, w tym u daktylowca właściwego, mają one pierzasty układ.
Już w antycznej Grecji palmowe liście otrzymywali zwycięzcy zawodów sportowych, zanim ozdobiono ich głowy wieńcem (Kefalidou, 2009). Za wzorem Greków palmy stały się bardzo ważnym symbolem dla starożytnych Rzymian – stanowiły nagrodę w różnych sportowych dyscyplinach, noszono je także w triumfalnych paradach, by świadczyły o chwale zwycięzców. Opisy pochodów z palmami znajdujemy także w Biblii, zarówno w Starym, jak i w Nowym Testamencie. Dla chrześcijan najistotniejsza jest relacja z wjazdu Chrystusa do Jerozolimy, zawarta w Ewangelii św. Jana (J 12:12–13). Bardzo ważna jest również informacja z Apokalipsy św. Jana (Ap 7:9), wedle której zbawieni stojący przed obliczem Baranka trzymają w ręku palmy. Na tej podstawie roślina ta stała się symbolem zwycięstwa nad śmiercią i atrybutem wszystkich, którzy osiągną rajską szczęśliwość. W szczególności jednak związano ją z męczennikami (Forstner, 2001; Kobielus, 2006; Levi D’Ancona, 1977).
Palmowy liść ofiarowany Matce Bożej ma być przede wszystkim znakiem Jej chwały. German z Konstantynopola (zm. 733 r.) w homilii na Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny porównuje nagrodę palmy ofiarowaną Bogarodzicy do liści rzucanych pod nogi wjeżdżającemu do Jerozolimy Chrystusowi (Teksty o Matce Bożej, 1981). Palma ma świadczyć o zwycięstwie Marii nad śmiercią i życiu w wiecznej szczęśliwości z Bogiem. Ma być też szczególnym odznaczeniem za cierpienie podczas Męki Syna.
Drugie Zwiastowanie zazwyczaj stanowi jeden z cyklu przedstawień obrazujących Wniebowzięcie Matki Bożej (Schiller, 1980). Do najstarszych obrazów należy miniatura w angielskim psałterzu z ok. 1170 r., zwanym Psałterzem Huntera lub Psałterzem z York [Glasgow University Library, MS Hunter 229 (U.3.2), 17v; https://www.gla.ac.uk/myglasgow/library/files/special/images/psalter/H229_0017vwf.jpg]. W XIV i XV w. cykle podobnych przedstawień były najbardziej popularne w środkowych Włoszech. Odnajdujemy je w malarstwie ściennym, tablicowym, książkowym lub na dziełach rzeźbiarskich. Do najbardziej znanych prac należą obrazy pochodzące ze sieneńskiej Maesty Duccia (Museo dell’Opera del Duomo, Siena; Figure 24), ukończonej w 1311 r.8 Takie maryjne cykle rzadko powstawały w krajach położonych na północ od Alp. Do wyjątków należą kwatery ołtarza Panny Marii, św. Erazma i św. Mikołaja z 1505 r. w kościele św. Idziego w Bardejowie (Božová et al., 1998).
Figure 1
Miniatura z szwajcarskiego graduału, ok. 1300 r., Nowy Jork, Metropolitan Museum of Art (fot. https://www.metmuseum.org/art/collection/search/466086).
Figure 2
Pietro Cavallini, mozaika Zwiastowanie, Rzym, kościół St. Maria in Trastevere, 1296–1300 r. (fot. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Pietro_Cavallini_013.jpg).
Figure 3
Bernardo Daddi, Zwiastowanie, Paryż, Luwr, ok. 1335 r. (fot. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Bernardo_Daddi_-_The_Annunciation_-_WGA5869.jpg).
Figure 4
Robert Campin (warsztat), Zwiastowanie z tryptyku Mérode, Nowy Jork, Metropolitan Museum of Art, 1427–1432 r. (fot. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Annunciation_Triptych_(Merode_Altarpiece)_MET_DP273206.jpg)
Figure 5
Lilia biała na obrazie z warsztatu Roberta Campina (fot. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Annunciation_Triptych_(Merode_Altarpiece)_MET_DP273206.jpg).
Figure 6
Simone Martini, Zwiastowanie, Florencja, Galeria Uffizi (pierwotnie Siena, katedra), 1333 r. (fot. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Simone_Martini_truecolor.jpg).
Figure 7
Ambrogio Lorenzetti, Zwiastowanie, Siena, Pinacoteca Nazionale, 1344 r. (fot. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Lorenzetti_Ambrogio_annunciation-_1344..jpg).
Figure 8
Mistrz Jerzy, Zwiastowanie, Kraków, Muzeum Narodowe, 1517 r. (fot. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Master_Georgius_Annunciation.jpg).
Figure 9
Hans Memling, Zwiastowanie, Nowy Jork, Metropolitan Museum of Art, 1480–1489 r. (fot. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Annunciation_Memling.jpg).
Figure 10
Lilie białe i kosaciec bródkowy (niemiecki) na obrazie Hansa Memlinga (fot. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Annunciation_Memling.jpg).
Figure 11
Kwatera Zwiastowania tryptyku Matki Boskiej Bolesnej, Kraków, katedra na Wawelu, ok. 1475 r. (fot. wg. Walicki, 1964).
Figure 12
Donica z goździkami i miniaturowymi drzewkami na kwaterze tryptyku Matki Boskiej Bolesnej (fot. wg. Walicki, 1964).
Figure 13
Jacquelin de Montluçon, Zwiastowanie, Lyon, Musée des Beaux-Arts, ok. 1496–1497 r. (fot. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Annunciation-Jacquelin_de_Montlucon-MBA_Lyon-IMG_0239.jpg).
Figure 14
Wazon z kwiatami na obrazie Jacquelina de Montluçona (fot. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Annunciation-Jacquelin_de_Montlucon-MBA_Lyon-IMG_0239.jpg).
Figure 15
Melchior Broederlam, Zwiastowanie i Nawiedzenie (fragment), Dijon, Musée des Beaux-Arts, 1393–1399 r. (fot. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Melchior_Broederlam_002.jpg).
Figure 16
Robert Campin, tryptyk Mérode, awers lewego skrzydła (fot. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Annunciation_Triptych_(Merode_Altarpiece)_MET_DP273206.jpg).
Figure 17
Hans Memling, Zwiastowanie, Nowy Jork, Metropolitan Museum of Art, 1465–1470 r. (fot. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Clugny_Annunciation.jpg).
Figure 18
Ogród zamknięty na obrazie Hansa Memlinga (fot. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Clugny_Annunciation.jpg).
Figure 19
Obraz środkowy tryptyku Zwiastowania, Erfurt, katedra, 1410–1420 r. (fot. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Erfurt_Tryptichon_Eingornjagd.jpg).
Figure 20
Fresk Zwiastowanie z jednorożcem, Ziębice, kościół św. Jerzego, 1482 r. (fot. Magdalena Michniewska).
Figure 21
Fra Angelico, Zwiastowanie, Madryt, Museo del Prado, 1425–1426 r. (fot. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:La_Anunciaci%C3%B3n,_de_Fra_Angelico.jpg).
Figure 22
Róże na obrazie Fra Angelico (fot. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:La_Anunciaci%C3%B3n,_de_Fra_Angelico.jpg).
