Wstęp
Korzenie wyrastające z części pędowych i z korzeni o budowie wtórnej są korzeniami przybyszowymi. Mogą się one tworzyć na odcinkach pędów użytych jako sadzonki, w różnych częściach rosnącej łodygi, u drzew i krzewów na dolnych gałęziach ścielących się po glebie, na korzeniach będących w budowie wtórnej. Rozwijają się z prazawiązków (ang. primodia), będących ugrupowaniami (agregatami) komórek żywych wielkości 0,1–3 mm. Na sadzonkach powstają najczęściej w pobliżu bazalnego bieguna samoistnie lub pod wpływem stymulującego oddziaływania egzogennych auksyn np. kwasu indolilo 3-octowego (IAA), migrujących do płaszczyzny cięcia, na skutek zmiany polarności. Prazawiązki mogą powstawać także w tkance kalusowej (Czekalski,1983).
Korzenie przybyszowe mogą znajdować się również w próchniejących pniach drzew, w miejscach rozwidlania się pni i konarów, w bliznach po rozłamanych pniach lub konarach, w miejscu odpadania starej martwicy korkowej, w zagłębieniach gdzie rozdzielają się pnie, w bliznach powstałych na skutek uszkodzeń korowiny i leżącego pod nią drewna bądź bezpośrednio na pniu bez widocznych uszkodzeń (Czekalski,1980,1984,1997,2016; Jenik,1974; Kubiková,1975; Sen,1961). Próchnienie pni drzew nie zawsze jest widoczne na zewnątrz. Można je zaobserwować dopiero po wywróceniu się drzewa, ścięciu lub nawierceniu świdrem Presslera. W sprzyjających warunkach korzenie rozrastają się tak silnie, że mogą zajmować całą dziuplę lub wnętrze wypróchniałego pnia (Czekalski,1980,1984,1997,2016). Powstanie korzeni przybyszowych u dębu szypułkowego zdarza się niezwykle rzadko, dlatego każdy taki przypadek zasługuje na odnotowanie.
Korzenie przybyszowe w próchniejącym dębie
Dąb szypułkowy, w którego próchniejącym odziomku pnia znajdują się korzenie przybyszowe, rośnie na terenie wiejskiego ogródka w miejscowości Kopaszewo, leżącej na terenie gminy Krzywiń, w powiecie kościańskim, województwie wielkopolskim (N52,0085, E16,8143). Przed laty było to potężne drzewo o dwóch złączonych w odziomku pniach, których wspólny obwód w 1958 r. wynosił 620 cm (Ołtuszewski,1958), a w 2004 r. – 795 cm (Borkowski,2009). Jakiś czas temu jeden z pni wywrócił się i pozbawiony już korowiny leży na ziemi (Figure 1A). Drugi żywy pień z rozbudowaną ulistnioną koroną miał w 2019 r. 731 cm obwodu (Figure 1B).
W odziomku, w miejscu stykania się pni od lat trwa jasnobrunatne próchnienie drewna. W nim znajdują się korzenie przybyszowe. Powstały one prawdopodobnie w kalusie pochodzenia kambialnego, o czym świadczą nasze obserwacje makroskopowe i dane ze stosownej literatury (Czekalski,1980,1984,1997,2016; Jenik,1974; Kubiková,1975; Sen,1961). Nowe prace o powstawaniu korzeni przybyszowych u Q. robur nie są nam znane. Wygląd i wielkość korzeni przybyszowych w pniu dębu szypułkowego przedstawia Figure 2 i Figure 3. Wyrosło 7 korzeni przybyszowych, z których najgrubsze miały obwody 41, 27, 25, 21 i 19 cm; wszystkie osiągnęły glebę. Ich martwica korkowa upodabnia się do korowiny pędów, a później pni. Korzenie te pełnią funkcję mechaniczną, pobierają również i przewodzą wodę oraz sole mineralne. Oprócz nich, także z kalusa kambialnego, w czterech innych miejscach powstały systemy cienkich i krótkich korzeni przybyszowych, które nie osiągnęły gleby i uschły (Figure 2–Figure 3).
Podsumowanie
Obecność korzeni przybyszowych wewnątrz dziupli ma dla chorych drzew wielostronne znaczenie. Korzenie te w znacznym stopniu (a w niektórych przypadkach w całości) zastępują obumarły częściowo lub całkowicie system korzeni właściwych i przejmują wszystkie jego funkcje, m.in. wzmacniają mechanicznie osłabiony pień, zwłaszcza korzenie grube, które osiągnęły glebę. Zaopatrują drzewa w wodę i sole mineralne. Jeden ze współautorów tego opracowania (M. Czekalski) istnienie korzeni przybyszowych w próchniejących pniach oraz na konarach i gałęziach stwierdził dotychczas u 53 gatunków i odmian drzew i krzewów (Czekalski,1980,1984,1997,2016).
Prawdopodobnie liczne drzewa pomnikowe zawdzięczają w pewnym stopniu swój sędziwy wiek korzeniom znajdującym się w ich próchniejących lub spróchniałych pniach. Dlatego podczas konserwacji i leczenia starych dziuplastych pni drzew korzeni tych nie należy usuwać, o ile dany okaz je wytworzył. Zdolność poszczególnych taksonów do wytwarzania korzeni przybyszowych spontanicznie, bez udziału jakichkolwiek czynników zewnętrznych, np. syntetycznych auksyn świadczy o możliwości ich rozmnażania autowegetatywnego, m.in. za pomocą sadzonek pędowych zielnych i zdrewniałych. Dąb szypułkowy jest już rozmnażany w taki sposób (Bärtels,1982; Dirr & Heuser,1987).
Handling Editor
Piotr Górski; Poznań University of Life Sciences, Poland; https://orcid.org/0000-0001-6511-8403
