Badania briologiczne w latach 1932–1939

W latach międzywojennych ukazały się: niewielka notatka pt. „Wątrobowce Ludwikowa” (Krawiec, 1933) i znacznie obszerniejsza „Bryofityczna szata Ludwikowa” (Mondelska, 1932). Teren badań tych autorów to okolice Ludwikowa (dzisiejsza Osowa Góra), z jeziorami: Budzyńskim, Góreckim, Kociołkiem i Skrzynką (Rycina 1). Krawiec odnotował tam 22 gatunki wątrobowców, oraz 1 gatunek glewika. (Tabela 1), przy czym do najczęstszych zaliczał: Cephaloziella divaricata, Frullania dilatata, Lepidozia reptans, Lophocolea bidentata, L. heterophylla, Radula complanata, Ptilidium pulcherrimum. W czasie późniejszych badań 11 podanych przez niego gatunków nie zostało odnalezionych.

Rycina 1

Mapa terenu badań briologicznych F. Krawca i J. Mondelskiej (za Mondelską 1932).

Opracowanie „Bryofityczna szata Ludwikowa” zasługuje na szczególną uwagę. Autorka, Jadwiga Mondelska, nauczycielka biologii oraz dyrektorka Seminarium Nauczycielskiego Żeńskiego w Lesznie była uczennicą prof. Adama Wodziczki (Jędraś, 1990). Dość obszerna publikacja (59 stron) zawiera wyniki dysertacji doktorskiej autorki. Jak na owe czasy była to praca nowoczesna. Badaczka nie ograniczyła się do zebrania i oznaczenia gatunków mchów, ale próbowała określić ich wzajemne zależności i rolę w zbiorowiskach roślin wyższych. Prowadziła obserwacje na stałych powierzchniach, określając stopnie pokrycia roślin przy zastosowaniu skandynawskiej, pięciostopniowej skali szkoły Sernandera (Rycina 2).

Rycina 2

Rzut powierzchni zlokalizowanej w dnie lasu mieszanego, z określeniem stopni pokrycia poszczególnych roślin (za Mondelską 1932).

Mondelska stwierdziła na terenie Ludwikowa 173 taksony mchów – jest to największa liczba spośród wszystkich podanych przez jednego badacza z obszaru Wielkopolskiego Parku Narodowego. Jednak aż 65 taksonów mchów stwierdzonych przez nią nie zostało w okresie późniejszym odnalezione, a 2 gatunki nigdy nie były notowane na terenie Polski (Tabela 1).

Z obrzeży jeziora Skrzynka autorka podała kilka reliktów glacjalnych: Paludella squarrosa, Pseudocalliergon trifarium, Meesia triquetra i M. longiseta, związanych głównie z torfowiskami węglanowymi o charakterze mechowisk, a z nimi także kilka rzadkich w Wielkopolsce gatunków torfowców: Sphagnum centrale, S. fuscum, S. obtusum, S. riparium, S. warnstorfii. Warunki panujące w ciągu kilkudziesięciu ostatnich lat na torfowisku nad jez. Skrzynka całkowicie wykluczają współczesną obecność wymienionych mchów. Wiadomo, że ekosystemy torfowiskowe bardzo szybko ulegają degradacji, nie można więc z całą pewnością stwierdzić, że wymienione gatunki tam nie występowały, tym bardziej, że należące do tej grupy mchy brunatne mają bardzo charakterystyczny wygląd i trudno je pomylić z innymi. Być może też blisko sto lat temu na grabach i dębach w Wielkopolskim Parku Narodowym masowo rosły epifityczne: Neckera complanata i Homalia trichomanoides – ta ostatnia była uważana przez Mondelską za gatunek pospolity. Zarówno wymienione mchy torfowiskowe, jak Neckera complanata nie zostały odnalezione w czasie późniejszych badań.

Gatunki nieznane z obszaru Polski to: Brachythecium laetum (Brid.) Schimp. (= Brachythecium oxycladon (Brid.) A. Jae­ger.) i Eurhynchium pumilum (Wilson) Schimp. Pierwszy z nich to mech subkontynentalno-subśródziemnomorski – dealpejski (związany w Europie z niższymi piętrami gór systemu alpejskiego – Düll, 1985). Występuje w Europie zachodniej i południowej oraz w Ameryce Północnej. Drugi z wyżej wymienionych to gatunek suboceaniczno-subśródziemnomorski. W odróżnieniu od poprzedniego nie jest rośliną górską, ale ma podobny zasięg w Europie i Ameryce Północnej. Obydwa mchy są stosunkowo rzadkie. Mondelska podała z Ludwikowa jeszcze jeden gatunek o podobnym zasięgu, a mianowicie Rhynchostegium rotundifolium (Scop. ex Brid.) Schimp. Do niedawna nieznany z Polski, został odkryty kilka lat temu w Górach Sowich (Voncina & Stebel, 2019).

Badania briologiczne w latach 1946–1973

Po drugiej wojnie światowej, a zwłaszcza po utworzeniu Wielkopolskiego Parku Narodowego w 1957 roku, powróciło zainteresowanie naukowców z ośrodka poznańskiego przyrodą tego obszaru. Powstawały liczne prace, zarówno botaniczne, jak i zoologiczne oraz hydrobiologiczne.

W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych Zakładem Systematyki i Geografii Roślin kierował profesor Zygmunt Czubiński (zmarł w 1967 roku). Popierał zainteresowania różnymi dziedzinami botaniki u swoich uczniów, zależało mu zwłaszcza na rozwoju briologii – ta specjalność była mu bliska – sam interesował się mszakami i znał tę grupę roślin (tematem jego pracy magisterskiej była „Flora bryofityczna okolic Promna”). Wątrobowcami zajął się Jerzy Szweykowski, mchami Stanisław Lisowski. W tym czasie zostały też zorganizowane profesjonalne zielniki mchów (w Katedrze Systematyki i Geografii Roślin) oraz wątrobowców (w Zakładzie Genetyki).

W 1963 roku została ukończona praca magisterska pt. „Mszaki okolic Stęszewa i Rosnówka’’, autorstwa Barbary Kaczmarek-Krzyżaniak, wykonana w Zakładzie Systematyki i Geografii Roślin UAM, pod kierunkiem prof. Z. Czubińskiego. Brioflora badanego przez nią terenu była dość bogata, liczyła 122 gatunki mchów i 6 gatunków wątrobowców. Szczęśliwie znaczna część zebranych w czasie prac terenowych materiałów znajduje się w zielniku mchów Zbiorów Przyrodniczych Wydziału Biologii UAM (POZG), co umożliwiło weryfikację większości oznaczeń. Wśród zebranych przez magistrantkę mchów znalazło się 38 gatunków, których nie podała Mondelska (1932). Były to epifity: Orthotrichum affine, O. diaphanum i O. obtusifolium oraz mchy siedlisk epilitycznych, zebrane w większości na zaprawie murarskiej ceglanych murów mostów, takie jak: Bryoerythrophyllum recurvirostrum, Campylophyllopsis cal­ca­rea, Didymodon rigidulus, Dryptodon pulvinatus, Encalypta vulgaris, Schistidium apocarpum, Syntrichia virescens i Tortula subulata, towarzyszyło im często Bryum argenteum. Ten ostatni mech rósł niekiedy z gatunkami, związanymi z naziemnymi siedliskami miejsc otwartych, takimi jak: Barbula convoluta, B. unguiculata, Hypnum cupressiforme var. lacunosum, Leptobryum pyriforme, Tortula acaulon, T. modica. Nowymi dla Wielkopolskiego Parku Narodowego okazały się też mchy leśne: Amblystegium juratzkanum, Eurhynchium striatum, Hypnum jutlandicum, Tetraphis pellucida, Plagiothecium laetum, P. ruthei, P. succulentum oraz mchy zebrane przez magistrantkę na siedliskach wilgotnych – brzegach jezior, łąkach i w podmokłych zaroślach: Bryum pseudotriquetrum, Calliergon cordifolium, C. giganteum, Leptodictyum riparium, Plagiomnium ellipticum, a z torfowców Sphagnum fimbriatum. Okazało się także, że na torfiastej łące na brzegu Jeziora Wielkowiejskiego występował Hamatocaulis vernicosus, mech z Dyrektywy Siedliskowej Natura 2000 (wcześniej błędnie oznaczony i podany w pracy magisterskiej jako Drepanocladus intermedius). Rósł tam w towarzystwie Tomentypnum nitens, Campylium stellatum, Fissidens adianthoides i Pohlia wahlenbergii. Inne interesujące, nowe dla Wiel­kopolskiego Parku Narodowego gatunki zebrane przez B. Kaczmarek to: dwa mchy występujące w Polsce głównie w górach Pogonatum aloides i Mnium spinulosum. Stanowisko tego ostatniego mchu w lesie sosnowo-świerkowym na zachód od Stęszewa (w obrębie otuliny Parku) należy do najcenniejszych znalezisk. Ten subkontynentalno-górski mech (Düll, 1985) występuje dość rzadko w piętrach reglowych w górach polskich. Na niżu został odnotowany w kilku miejscach, głównie na Pomorzu. Stanowisko z okolic Stęszewa jest jedynym w Wielkopolsce.

Pod koniec lat 60-tych zielnik mchów został przekazany do nowo powstałego Zakładu Geobotaniki, którym kierował profesor Stanisław Lisowski. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych zostały do niego włączone kolejne zbiory z obszaru Polski oraz pochodzące z wymiany krajowej i zagranicznej. Nastąpił dalszy rozwój briologii w Ośrodku Poznańskim, dziedziną tą zaczęły zajmować się kolejne osoby z Zakładów Geobotaniki i Genetyki. Powstawały wydawnictwa zielnikowe: „Bryotheca Polonica” i „Hepaticotheca Polonica”, a także „Atlas rozmieszczenia roślin zarodnikowych” dotyczący występowania w Polsce zarówno wątrobowców jak i mchów. Mimo, że kierownicy zakładów, profesorowie Stanisław Lisowski i Jerzy Szweykowski prowadzili badania briologiczne przede wszystkim w górach (głównie w Tatrach) i na Pomorzu, to członkowie ich zespołów byli zainteresowani Wielkopolską, w tym Wielkopolskim Parkiem Narodowym, gdzie prowadzono rokrocznie zajęcia terenowe dla studentów biologii oraz badania w ramach kilku prac magisterskich.

W latach siedemdziesiątych ukazała się pierwsza praca fitosocjologiczna, dotycząca Wielkopolskiego Parku Narodowego, która obok roślin kwiatowych uwzględniała także mszaki (Celiński & Balcerkiewicz, 1973). Autorzy scharakteryzowali 6 zbiorowisk murawowych, porastających luźne piaski, występujące głównie na obrzeżach borów sosnowych. Odnotowali w nich 13 taksonów mchów, w większości światłolubnych (Tabela 1). Do najczęściej występujących w tych zbiorowiskach należały: Brachythecium albicans, Ceratodon purpureus i Hypnum cupressiforme var. lacunosum, towarzyszyła im niekiedy Abietinella abietina.

Badania briologiczne w latach 1990–2014

W latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku botanicy z Zakładu Ekologii Roślin i Ochrony Środowiska Wydziału Biologii UAM rozpoczęli badania nad roślinnością rezerwatów Wielkopolskiego Parku Narodowego. W publikacji dotyczącej „Nadwarciańskiego boru sosnowego” Balcerkiewicz et al. (1994) scharakteryzowali zbiorowiska borowe: Leucobryo-Pinetum i Querco robori-Pinetum a także wrzosowiskowe i okrajkowe. W runie mszystym stwierdzili 18 gatunków mchów. Dominowały: Dicranum polysetum, D. scoparium, Pleurozium schreberi, Pohlia nutans, Polytrichastrum formosum, Pseudoscleropodium purum, Sciuro-hypnum oedipodium, z dużym stopniem pokrycia występowały tam ponadto: Hypnum jutlandicum i Leucobryum glaucum. Odnotowano też 2 gatunki wątrobowców: Lophocolea heterophylla i Ptilidium ciliare – ten ostatni stwierdzony po raz pierwszy w Wielkopolskim Parku Narodowym.

W kolejnych latach podjęto badania nad roślinnością rezerwatu „Pod Dziadem” (Balcerkiewicz et al., 1996). W opisanych tam zbiorowiskach leśnych z rzędu Carpinion betuli i ziołoroślowych z klasy Artemisietea vulgaris stwierdzono 7 gatunków mchów i 1 gatunek wątrobowca. Także z rezerwatu „Pod Dziadem” opisano zbiorowisko epiksyliczne z Nowellia curvifolia, wątrobowcem nieznanym wcześniej z Wielkopolskiego Parku Narodowego (Balcerkiewicz & Rzepka, 1996). Ogółem z próchniejących, martwych pni autorzy podali 19 gatunków mchów i 2 gatunki wątrobowców.

Studia nad roślinnością siedlisk epiksylicznych podjęli także pracownicy Uniwersytetu Przyrodniczego. Dotyczyły one zróżnicowania florystycznego zbiorowisk grądów w dwóch rezerwatach Wielkopolskiego Parku Narodowego: „Pod Dziadem” i „Grabina” (Nowińska et al., 2009). Z martwych pni autorzy podali 4 gatunki wątrobowców i 34 gatunki mchów. Nieznacznie więcej mszaków stwierdzono w rezerwacie „Pod Dziadem”.

W latach 1996–2002 w Zakładzie Geobotaniki Wydziału Biologii UAM powstało 5 briologicznych prac magisterskich. Autorka pierwszej z nich, Maria Thol (1996), studiowała strukturę ugrupowań mszaków porastających strome skarpy leśne nad Jeziorem Góreckim. Te mikrosiedliska powstają przy drogach leśnych i szlakach turystycznych. Są porośnięte głównie przez mszaki, a rośliny naczyniowe występują tam nielicznie. Lista mchów liczy 34 gatunki, wśród nich górski mech Bartramia pomiformis, znaleziony w 7 miejscach. Warto wspomnieć, że nad Jeziorem Góreckim odnotowano ten mech już wcześniej wielokrotnie. Na skarpie drogi prowadzącej od Jeziora Góreckiego do jeziora Skrzynka od ponad 130 lat można było obserwować darenki Bartramia pomiformis, obficie wytwarzające charakterystyczne, kuliste zarodnie (Rycina 3). Po raz pierwszy mech ten został zebrany przez H. Millera w 1889 roku – próbka ta należy do najstarszych okazów z Wielkopolski znajdujących się w zielniku POZG (Rycina 4). Następnie zebrali go: Z. Czubiński w 1933 roku, Krawiec w 1939 roku, Denckmann w 1940 roku, dwukrotnie S. Lisowski – w 1953 roku (opublikowany w Bryotheca Polonica, 1954) i w 1992 roku. Bartramia pomiformis rośnie tam do dzisiaj w towarzystwie Aulacomnium androgynum i Pohlia cruda (Rycina 5). Mech ten występuje w Wielkopolsce poza tym na 6 stanowiskach, a populacja znad Jeziora Góreckiego jest najliczniejsza. Nie jest zagrożona dzięki utworzeniu parku narodowego, w którym nie wykonuje się żadnych prac ziemnych.

Rycina 3

Bartramia pomiformis na skarpie drogi między Jeziorem Góreckim i jeziorem Skrzynka (fot. A. Rusińska).

Rycina 4

Etykieta najstarszego zbioru Bartramia pomiformis z Wielkopolskiego Parku Narodowego nad jeziorem Góreckim, zielnik POZG.

Rycina 5

Skarpa drogi między Jeziorem Góreckim i jeziorem Skrzynka – siedlisko Bartramia pomiformis (fot. A. Rusińska).

W czterech kolejnych pracach magisterskich zostały przedstawione wyniki zbadania brioflory trzech obwodów ochronnych Wielkopolskiego Parku Narodowego (Tabela 1), a mianowicie: Osowej Góry (Mindur, 1998), Puszczykowa (Walczak, 1998) i Wypalanek (Gmyrek, 2002; Konstanciak, 2002). W obwodzie ochronnym Osowa Góra stwierdzono 108 taksonów mchów i 7 gatunków wątrobowców. W obwodzie ochronnym Puszczykowo – 95 taksonów mchów i 4 gatunki wątrobowców. Duży obwód ochronny Wypalanki podzielono na dwie części: zachodnią, z Trzcielińskim Bagnem, włączoną do Parku najpóźniej (1996) i wschodnią. W części zachodniej stwierdzono 82 taksony mchów i 7 gatunków wątrobowców (Konstanciak, 2002), a w mniej zróżnicowanej części wschodniej 63 taksony mchów i 4 gatunki wątrobowców (Gmyrek, 2002). We wszystkich czterech pracach wykazano, że najczęściej spotykane gatunki to pospolite mchy leśne, naziemne: Atrichum undulatum, Brachytheciastrum velutinum, Brachythecium rutabulum, B. salebrosum, Dicranella heteromalla, Oxyrrhynchium hians, Plagiomnium affine, P. un­dulatum, Plagiothecium denticulatum i epiksyliczne: Ambly­stegium serpens, Aulacomnium androgynum, Herzogiella seligeri, Hypnum cupressiforme var. cupressiforme, który był też najpospolitszym epifitem oraz wątrobowiec Lophocolea heterophylla.

Wśród mchów światłolubnych, związanych z siedliskami nieleśnymi, najliczniejsze były: Brachythecium albicans, Ceratodon purpureus i Hypnum cupressiforme var. lacunosum. W zbiorowiskach murawowych towarzyszyły im Abietinella abietina i Homalothecium luteum.

Zwraca uwagę uboga brioflora epifityczna badanych ob­szarów, reprezentowana przez pojedyncze stanowiska gatunków z rodzaju Orthotrichum. Oprócz wspomnianego pospolitego Hypnum cupressiforme var. cupressiforme stosunkowo licznie rosły na korze drzew: Dicranoweisia cirrata i Orthodicranum montanum, a w dolnej części pni Amblystegium serpens i Brachythecium rutabulum. Nowymi dla Parku gatunkami, występującymi na korzeniach drzew i na korze w dolnej części pni były: Hypnum pallescens, Leskea polycarpa i Orthotheciella varia. Na jednym stanowisku odnotowano Syntrichia latifolia. Mech ten rósł na korze Populus nigra w uroczysku Kątnik (Walczak, 1998). Do nowych dla Wielkopolskiego Parku Narodowego należy także Sphagnum flexuosum, zebrany w obszarze ochrony ścisłej „Sarni Dół I” (Mindur, 1998).

Wśród mchów nie podawanych wcześniej z terenu Wielkopolskiego Parku Narodowego znajdują się drobne gatunki z rodzaju Bryum, wytwarzające rozmnóżki – na chwytnikach: Bryum klinggraeffii, B. ruderale, B. rubens, B. subapiculatum, B. violaceum lub na łodyżkach w kątach liści: Bryum dichotomum. Innym drobnym, nowo odkrytym mchem, była Dicranella staphylina – gatunek opisany dopiero w latach 60-tych XX w. Należy też wspomnieć o trzech rzadkich mchach z rodzaju Rhynchostegium: epilitycznym Rhynchostegium murale, epifitycznym, subśródziemnomorsko-oceanicznym R. confertum i naziemnym R. megapolitanum o podobnym zasięgu w Europie (Düll, 1985). Ten ostatni gatunek został stwierdzony w Wielkopolskim Parku Narodowym już przez Mondelską (1932).

Z obwodu ochronnego Wypalanki po raz pierwszy został podany wątrobowiec Isopaches bicrenatus, zebrany w uroczysku Trzcielińskie Bagno w płacie kwaśnej dąbrowy, a z murku w otulinie Parku mech Encalypta streptocarpa (Konstanciak, 2002).

Na początku lat osiemdziesiątych XX wieku pojawił się w Polsce neofityczny mech Orthodontium lineare. Już w roku 1998 odnotowano 5 stanowisk tego gatunku w obwodzie ochronnym Osowa Góra (Mindur, 1998 – Rycina 6), a kolejne 4 stanowiska w obwodzie ochronnym Wypalanki (Gmyrek, 2002; Konstanciak, 2002).

Rycina 6

Orthodontium lineare na próchniejącej kłodzie w obszarze ochrony ścisłej „Sarni Dół I” (fot. A. Rusińska).

Kolejne nowe dla Wielkopolskiego Parku Narodowego mszaki, znalezione w czasie późniejszych badań, to wątrobowce: Ricciocarpos natans z jeziora Jarosławieckiego (Pełechaty & Gąbka, 2003), a z rezerwatu „Pod Dziadem” Cephaloziella hampeana (Górski et al., 2014).

Okazją do zbioru lub obserwacji mchów były zajęcia te­renowe prowadzone od 50 lat w Wielkopolskim Parku Narodowym dla studentów biologii UAM. W czasie jednej z dydaktycznych wycieczek botanicznych w 2012 roku znaleziono 2 nowe dla Parku torfowce, Sphagnum angustifolium i górski Sphagnum girgensohnii – pierwszy z nich w rezerwacie „Sarni Dół II” (Rycina 7), drugi w zagłębieniu na SSE od jez. Kociołek.

Rycina 7

Sphagnum angustifolium w obszarze ochrony ścisłej „Sarni Dół II” (fot. A. Rusińska).