PL EN
ROZPRAWY
Zagadnienie występowania pochówków płaskich na cmentarzyskach kurhanowych kultury wielbarskiej w Polsce północnej i wschodniej
 
Więcej
Ukryj
1
Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, Krakowskie Przedmieście 26/28, PL 00-927 Warszawa
 
 
Data publikacji: 31-12-2013
 
 
Wiadomości Archeologiczne 2013;LXIV(64):49-84
 
SŁOWA KLUCZOWE
DZIEDZINY
STRESZCZENIE
Do ciekawszych problemów badawczych związanych z cmentarzyskami kultury wielbarskiej z konstrukcjami naziemnymi należy kwestia występowania pomiędzy kurhanami pochówków płaskich. Problematyka ta nie była podejmowana w dotychczasowych opracowaniach, bądź poruszano ją jedynie marginalnie. W starszej literaturze można także spotkać się z przekonaniem o odrębności nekropoli kurhanowych i płaskich, ewentualnie o „dwoistym” charakterze cmentarzysk, z wyraźnym przestrzennym rozdzieleniem części kurhanowej i płaskiej. Konsekwencją takiego założenia była częsta praktyka nie zakładania wykopów archeologicznych pomiędzy kurhanami, bądź badanie części płaskiej w sposób wycinkowy, jedynie za pomocą wykopów sondażowych. Cmentarzyska kurhanowe w porównaniu z typowymi dla kultury wielbarskiej nekropolami płaskimi są niezbyt liczne, stanowiąc zapewne jedynie ułamek procenta wszystkich stanowisk sepulkralnych tej jednostki archeologicznej. Wstępna krytyczna kwerenda źródłowa wykazała, że do grupy stanowisk kurhanowych możemy jednoznacznie zaliczyć jedynie 42 cmentarzyska: 25 z Pomorza oraz 17 z Mazowsza i Podlasia, na których zarejestrowano około 300 mogił (Ryc. 1) – zdecydowanie mniej, niż wynikałoby to z dotychczasowych opracowań. We wczesnym okresie wpływów rzymskich stanowiska kurhanowe występują na Pobrzeżu Słowińskim oraz w strefie pojezierzy: Kaszubskiego, Krajeńskiego, Drawskiego i Wielkopolskiego, a więc w strefach B i C osadnictwa kultury wielbarskiej w ujęciu R. Wołągiewicza. W młodszym okresie wpływów rzymskich oraz we wczesnej fazie okresu wędrówek ludów koncentrują się one na północnym Mazowszu oraz Podlasiu. W zasięgu kultury wielbarskiej nie można wskazać żadnego rejonu, na którym obiekty kurhanowe przeważałyby nad nekropolami płaskimi. Okres użytkowania nekropoli kurhanowych odpowiada w dużym stopniu czasowi trwania kultury wielbarskiej, a główna różnica polega na nieco późniejszym pojawieniu się ich w stosunku do najwcześniejszych stanowisk o cechach wielbarskich na Pomorzu. Najstarsze pochówki pod kurhanami pochodzą z fazy B1 lub z początku fazy B2 (Ryc. 2A). Na Pomorzu mogiły budowano aż do czasu opuszczenia tego terenu przez ludność kultury wielbarskiej, tj. do rozwiniętej fazy C1 (Ryc. 2B). W strefie ekspansji wielbarskiej na Mazowszu i Podlasiu najwcześniejsze kurhany możemy jednoznacznie łączyć z rozwiniętym odcinkiem fazy C1 (Ryc. 2C), pojedyncze zespoły grobowe, zawierające mniej precyzyjne wyznaczniki chronologiczne, mogą pochodzić jednak już z fazy B2/C1–C1a. Zwyczaj składania zmarłych pod nasypami kurhanowymi kontynuowany był aż do schyłku osadnictwa wielbarskiego, a więc do fazy C3–D (Ryc. 2D). Cmentarzyska kurhanowe kultury wielbarskiej stanowią bardzo zróżnicowaną grupę. Różnią się one między sobą na przykład lokalizacją w krajobrazie, zajmowaną powierzchnią, liczbą kurhanów i grobów, występowaniem bądź brakiem dodatkowych konstrukcji kamiennych, takich jak kręgi, wieńce czy bruki. Wszelkie badania porównawcze tych stanowisk są mocno utrudnione z powodu ich nierównomiernego rozpoznania, ponadto żadnej z interesujących nas nekropoli nie przebadano w całości. Z grupy 43 cmentarzysk jedynie siedem zostało zbadanych wykopaliskowo i opublikowanych w sposób pozwalający na przeprowadzenie bardziej szczegółowych analiz. Z tych powodów w centrum rozważań znalazły się lepiej poznane stanowiska z Babiego Dołu-Borcza i Węsiorów w pow. kartuskim, Gronowa i Nowego Łowicza w pow. drawskim, Odrów, pow. chojnicki, i Cecel, pow. siemiatycki. Kluczowym zagadnieniem przy analizie postawionego problemu badawczego było ustalenie dość oczywistej relacji pomiędzy stanem rozpoznania konkretnych stanowisk a liczbą zarejestrowanych tam grobów, zarówno w i pod kurhanami jak i w przestrzeniach pomiędzy nimi. W tym celu konieczne było usystematyzowanie wiedzy na temat wielkości poszczególnych stanowisk i ustalenie przybliżonego stosunku powierzchni ich części kurhanowych i płaskich, także z uwzględnieniem kręgów i wieńców kamiennych, występujących na niektórych stanowiskach na Pomorzu. Zestawienie danych dotyczących powierzchni zbadanej wykopaliskowo i porównanie ich z szacunkowo określoną powierzchnią cmentarzysk umożliwiło orientacyjne określenie stopnia rozpoznania archeologicznego poszczególnych stanowisk (Tabela 1 i 2; Diagram 1 i 2). Tego typu zabiegi o charakterze wstępnym pozwoliły na przeprowadzenie dalszych, bardziej szczegółowych badań. Analiza planów lepiej rozpoznanych nekropoli kurhanowych wydaje się wskazywać na istnienie dwóch podstawowych modeli rozplanowania części płaskich. Dla pierwszego z nich najbardziej reprezentatywna wydaje się być nekropola w Węsiorach (Ryc. 4), gdzie groby płaskie występują w kilku skupieniach, wyraźnie rozdzielonych pustymi przestrzeniami bez pochówków. Drugi model organizacji przestrzeni cmentarnej prezentuje nekropola w Cecelach (Ryc. 8), na której groby płaskie wypełniają dość równomiernie całą przestrzeń ograniczoną linią największego zasięgu kurhanów. Nietypową sytuację zarejestrowano w Babim Dole-Borczu. Stanowisko to charakteryzuje się zarówno niedużymi rozmiarami, jak i nielicznymi kurhanami i kręgami kamiennymi, dodatkowo położonymi bardzo blisko obok siebie. Przy takim rozplanowaniu założeń naziemnych tylko pojedyncze groby płaskie mogły zostać złożone pomiędzy nimi. Większość grobów płaskich znajduje się zatem – wyjątkowo – poza największym zasięgiem występowania kurhanów i kręgów. Jednym z podstawowych pytań w studiach nad cmentarzyskami kurhanowymi kultury wielbarskiej jest ustalenie proporcji pomiędzy liczbą grobów złożonych w mogiłach a liczbą grobów w częściach płaskich. Mimo ograniczeń źródłowych wyniki analizy porównawczej najlepiej rozpoznanych stanowisk pokazują jeden obraz, a mianowicie we wszystkich przypadkach przewagę grobów płaskich nad grobami związanymi z kurhanami (Tabela 3; Diagram 3). Przewaga grobów płaskich jest najmniej wyraźna na nekropoli z największą zarejestrowaną dotychczas liczbą kurhanów (66) w Nowym Łowiczu, wynosi bowiem 1,6:1. Na pozostałych cmentarzyskach z Pomorza przewaga grobów złożonych w przestrzeniach międzykurhanowych jest już zdecydowanie wyższa i wyraża się w stosunku od 6:1 do 18:1. Proporcje zmieniają się bardzo wyraźnie na najlepiej rozpoznanym stanowisku wielbarskim we wschodniej Polsce, w Cecelach. Jest to, niestety, jedyny obiekt w strefie ekspansji tej kultury, który został rozpoznany w stopniu na tyle zadowalającym, by poddać go analizie. Stosunek liczby grobów płaskich do pierwotnie złożonych pod kurhanami wynosi aż 96:1, a przy uwzględnieniu grobów wtórnych 48:1. Różnice pomiędzy cmentarzyskami z Pomorza i Podlasia mogą być związane ze zmianami w kurhanowym obrządku pogrzebowym w młodszym okresie wpływów rzymskich. Zmniejsza się wówczas wyraźnie liczba kurhanów notowanych na poszczególnych cmentarzyskach. Przyczyny tego zjawiska należy szukać po części w wyraźniejszym niż wcześniej rozwarstwieniu społecznym ludności wielbarskiej, czego efektem był bardziej elitarny niż we wczesnym okresie rzymskim charakter pochówków podkurhanowych. Znajduje to potwierdzenie w ponadprzeciętnym wyposażeniu niektórych, lepiej zachowanych grobów. Istotne miejsce w studiach nad kurhanami kultury wielbarskiej zajmują badania obrządku pogrzebowego. Podobnie jak na płaskich nekropolach wielbarskich, tak i na cmentarzyskach kurhanowych notujemy bardzo duże zróżnicowanie zwyczajów pogrzebowych, co przejawia się przede wszystkim w równoczasowym występowaniu grobów szkieletowych i ciałopalnych różnych typów, w wyjątkowych przypadkach także pod nasypem jednego kurhanu. Ciekawie wyniki przyniosła już podstawowa analiza stosunku ilościowego grobów szkieletowych i ciałopalnych w częściach kurhanowych i płaskich na lepiej przebadanych stanowiskach, choć należy pamiętać, że jej wyniki są częściowo zniekształcone ze względu na nierównomierny stopień rozpoznania poszczególnych stanowisk (Tabela 4; Diagram 4). Mimo, że stosunek grobów ciałopalnych do szkieletowych w obrębie poszczególnych stanowisk wykazuje dużą rozpiętość, to można jednak zaobserwować pewne powtarzające się wzorce. Na lepiej rozpoznanych stanowiskach na Pomorzu w strefach kurhanowych notujemy albo zbliżoną liczbę grobów ciałopalnych i szkieletowych (Nowy Łowicz, Odry), wyjątkowo z niewielką przewagą ciałopalenia (Leśno), albo prymat inhumacji (Gronowo), w niektórych przypadkach bardzo czytelny (Węsiory, Babi Dół-Borcz). Odmienna tendencja występuje natomiast w częściach płaskich, gdzie niemal zawsze góruje obrządek ciałopalny. Przewaga ciałopalenia jest na niektórych stanowiskach niezbyt wyraźna (Nowy Łowicz, Odry), na innych liczba grobów ciałopalnych kilkakrotnie przewyższa liczbę grobów szkieletowych (Leśno, Węsiory). Jedynym cmentarzyskiem, na którym w części płaskiej zanotowano większą liczbę grobów szkieletowych jest Babi Dół-Borcz. Przedstawienie tej kwestii w odniesieniu do cmentarzysk z Polski wschodniej jest zdecydowanie trudniejsze, ze względu na ograniczony stopień ich rozpoznania archeologicznego. Sądząc z wyników dotychczasowych badań, na niektórych stanowiskach przez cały młodszy okres wpływów rzymskich (fazy C1–C2) notujemy w kurhanach, podobnie jak wcześniej na Pomorzu, obrządek birytualny (Grochy Stare, pow. białostocki, Uśnik-Kolonia, pow. łomżyński). Znamy także nekropole o lepiej zbadanych partiach kurhanowych, gdzie występują wyłącznie groby szkieletowe (Cecele, o ile nie uwzględnimy grobów ciałopalnych wkopanych wtórnie, oraz Kitki, pow. mławski), bądź jedynie ciałopalne (Kutowa, pow. hajnowski). Wydaje się, że w późnym okresie wpływów rzymskich i we wczesnej fazie okresu wędrówek ludów (C3–D) dominowało ciałopalenie, ponadto obok typowych grobów jamowych pojawia się nowy typ pochówków ciałopalnych, złożonych bezpośrednio na powierzchni gruntu (Pielgrzymowo, pow. nidzicki, kurhan II, Jasionowa Dolina, pow. sokólski, kurhan 10, Skiwy Małe, pow. siemiatycki, kurhan 1). Podsumowując należy podkreślić, że mimo ograniczeń źródłowych przeprowadzone studia ujawniły dość czytelną zasadę: na wszystkich cmentarzyskach, na których w większym stopniu przebadano powierzchnię między kurhanami, natrafiano na groby płaskie. Co więcej, groby płaskie zarejestrowano także na stanowiskach zbadanych w niewielkim zakresie (np. Gralewo, pow. gorzowski, Palędzie Kościelne, pow. mogileński, Goździk, pow. garwoliński). Obecność grobów płaskich na cmentarzyskach kurhanowych kultury wielbarskiej wydaje się być zatem regułą. Analizując opublikowane dotychczas raporty z wykopalisk można odnieść wrażenie, że świadomość konieczności prowadzenia wykopalisk w przestrzeni pomiędzy kurhanami nie była powszechna. Problem w mniejszym stopniu dotyczy Polski północnej, gdzie systematyczne prace w częściach płaskich miały miejsce na pięciu stanowiskach, począwszy od lat 50. XX wieku. W Polsce wschodniej szerzej zakrojone wykopaliska prowadzono natomiast tylko na dwóch cmentarzyskach kurhanowych – przy tym strefę międzykurhanową badano po raz ostatni w latach 60. XX wieku! Niepodejmowanie prac w częściach płaskich wielu nekropoli nie tylko ogranicza możliwość podjęcia bardziej szczegółowych analiz naukowych, ale ma też swój wymiar w dziedzinie konserwacji zabytków archeologicznych. Przykład cmentarzysk kultury wielbarskiej pokazuje, że ochroną konserwatorską, ewentualnie wykopaliskami o charakterze ratunkowym, należy obejmować nie tylko same kopce, ale także przestrzeń w ich najbliższym otoczeniu. Aktualnym postulatem o charakterze zarówno naukowym jak i konserwatorskim, jest określenie zasięgu płaskich części stanowisk kurhanowych. Można to osiągnąć nie tylko w wyniku wykopalisk, ale także w ramach szerzej zakrojonych prospekcji przy wykorzystaniu metod nieinwazyjnych. Aby jednak dokładnie rozpoznać charakter części płaskich poszczególnych nekropoli niezbędne wydaje się opublikowanie materiałów pozyskanych w efekcie prac terenowych prowadzonych w ostatnich dziesięcioleciach. Najbliższe lata przyniosą zapewne zakończenie prac na ważnych dla interesującej nas problematyki stanowiskach pomorskich w Babim Dole-Borczu i Nowym Łowiczu. Koniecznym warunkiem dla podjęcia poważniejszych studiów nad cmentarzyskami kurhanowymi w Polsce wschodniej jest natomiast podjęcie dalszych prac terenowych, przede wszystkim w strefach płaskich cmentarzysk.
 
REFERENCJE (142)
1.
Andrzejowski, J., Pod wodzą Filimera, czyli osadnicy wielbarscy na Mazowszu i Podlasiu, In: M. Fudziński & H. Paner (eds), Nowe materiały i interpretacje. Stan dyskusji na temat kultury wielbarskiej, Gdańsk, 2007, p. 229–258.
 
2.
Andrzejowski, J., Cieśliński, A., Germanie i Bałtowie u schyłku starożytności. Przyjazne związki czy wrogie sąsiedztwo?, In: A. Bitner-Wróblewska (ed.), Kultura bogaczewska w 20 lat później. Materiały z konferencji, Warszawa, 26–27 marca 2003, Seminarium Bałtyjskie I, Warszawa 2007, p. 279–319.
 
3.
Andrzejowski, J., Stanek, K. Konstrukcje drewniane z grobów ciałopalnych z cmentarzyska kultury wielbarskiej w Jartyporach na Podlasiu, In: M. Mączyńska & A. Urbaniak (eds.), Okres rzymski i wędrówek ludów w północnej Polsce i materiały z konferencji „Cmentarzyska z okresu rzymskiego jako miejsca kultu”, Białe Błota 17–19 maja 2000 r., Acta Universitatis Lodziensis, Folia Archaeologica 25, Łódź, 2007, p. 235–250.
 
4.
Andrzejowski, J. Żórawska, A., Biborski, M., Kapla, W., Grób 122 z cmentarzyska kultury wielbarskiej w Jartyporach na Podlasiu, In: M. Karczewska & M. Karczewski (eds.), Badania archeologiczne w Polsce północno-wschodniej i na zachodniej Białorusi w latach 2000–2001. Materiały z konferencji, Białystok 6–7 grudnia 2001 roku, Białystok, 2002, p. 253–268.
 
5.
Blume, E., Die germanischen Stämme und die Kulturen zwischen Oder und Passarge zur römischen Kaiserzeit, vol. 1, Mannus-Bibliothek 8, Würzburg, 1912.
 
6.
Blume, E., Die germanischen Stämme und die Kulturen zwischen Oder und Passarge zur römischen Kaiserzeit, vol. 2, Mannus-Bibliothek 14, Würzburg, 1915.
 
7.
Bierbrauer, V., Archäologie und Geschichte der Goten vom 1.–7. Jahrhundert, Frühmittelalterliche Studien 28, 1994, p. 51–171.
 
8.
Bohnsack, D., Neue Germanengräber in Pilgramsdorf, Kr. Neidenburg, Nachrichtenblatt für deutsche Vorzeit 15/11–12, 1939, p. 291–296.
 
9.
Brutzer, I., Neueingänge und Fundnachrichten im Berichtsjahr 1941, Gothiskandza 4, 1942, p. 47–78.
 
10.
Cichoszewska, H., Nowe nabytki Muzeum Wielkopolskiego w Poznaniu w latach 1911–1921, Przegląd Archeologiczny II/1 (1922), 1923, p. 125–134.
 
11.
Cieśliński, A., Kulturelle Veränderungen und Besiedlungsabläufe im Gebiet der Wielbark-Kultur an Łyna, Pasłęka, und oberer Drwęca, Berliner Beiträge zur Vor- und Frühgeschichte N.F. 17, Berlin, 2010.
 
12.
Cieśliński, A., Grabhügel der Wielbark-Kultur – Gemeinschafts-, Familien- und Elitengrabmäler. Einführung in die Problematik, Archäologie in Schleswig/Arkæologi in Sleswig 14 = Sdbd. Det 61. Internationale Sachsensymposion 2010 Haderslev, Danmark, Neumünster, 2011, p. 171–186.
 
13.
Cieśliński, A., Kasprzak, A., Cmentarzysko w Nowym Łowiczu w świetle najnowszych badań. Kurhan 29, In: W. Nowakowski et alii (eds.), Goci i ich sąsiedzi na Pomorzu. Materiały z konferencji „Goci na Pomorzu Środkowym”, Koszalin 28–29 października 2005, Koszalińskie Zeszyty Muzealne, Seria A: Studia Archaeologica Pomeranica II, Koszalin, 2006, p. 107–121.
 
14.
Cieśliński, A., Kasprzak, A., Ciekawy aspekt obrządku pogrzebowego kultury wielbarskiej w Nowym Łowiczu, pow. drawski. Groby wtórne na przykładzie kurhanu 26, In: A. Janowski et alii (eds.), XVI Sesja Pomorzoznawcza, 22–24. 11. 2007 r., Szczecin, Acta Archaeologica Pomoranica 3, Szczecin, 2009, p. 179–194.
 
15.
Cieśliński, A., Kasprzak, A., Ein Grabhügelgräberfeld der Wielbark-Kultur in Nowy Łowicz in Pommern, In: U. Lund Hansen & A. Bitner-Wróblewska (eds.), Worlds Apart? Contacts across the Baltic Sea in the Iron Age. Network Denmark-Poland, 2005–2008, Nordiske Fortidsminder C7, København-Warszawa, 2010, p. 365–376.
 
16.
Cieśliński, A. et alii, Cieśliński, A., Kasprzak, A., Stasiak, Z., Nowy Łowicz, st. 2, woj. zachodniopomorskie. Badania w latach 2009 i 2010, Światowit VIII (XLIX), fasc. B 2009–2010 (2011), p. 229–233.
 
17.
Czarnecka, K., Materiały z cmentarzyska płaskiego w Łęgu Piekarskim, woj. wielkopolskie w zbiorach PMA, WA LV 1999–2001 (2001), p. 209–217.
 
18.
Dąbrowska, T., O rozplanowaniu cmentarzysk kultury przeworskiej, In: M. Mączyńska & A. Urbaniak (eds.), Okres rzymski i wędrówek ludów w północnej Polsce i materiały z konferencji „Cmentarzyska z okresu rzymskiego jako miejsca kultu”, Białe Błota 17–19 maja 2000 r., Acta Universitatis Lodziensis, Folia Archaeologica 25, Łódź, 2007, p. 251–265.
 
19.
Ebert, M., Ein römischer Bronzekessel von Lodehnen, Kreis Mohrungen, Elbinger Jahrbuch III, 1923, p. 144–151.
 
20.
Eggers, H. J., Das römische Einfuhrgut in Pommern, Baltische Studien N.F. XLII, 1940, p. 1–35.
 
21.
Eggers, H. J., Der römische Import im freien Germanien, Atlas der Urgeschichte 1, Hamburg, 1951.
 
22.
Eggers, H. J., Lübsow, ein germanischer Fürstensitz der älteren Kaiserzeit, Praehistorische Zeitschrift XXXIV–XXXV/2, 1949–1950 (1953), p. 58–111.
 
23.
Gałęzowska, A., Materiały z młodszego okresu przedrzymskiego i okresu wpływów rzymskich z Kuźnicy Żelichowskiej, w woj. pilskim, Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne 4, 1996, p. 155–184.
 
24.
Gałęzowska, A., Obrządek pogrzebowy kultury wielbarskiej w Wielkopolsce, In: M. Mączyńska & A. Urbaniak (eds.), Okres rzymski i wędrówek ludów w północnej Polsce i materiały z konferencji „Cmentarzyska z okresu rzymskiego jako miejsca kultu”, Białe Błota 17–19 maja 2000 r., Acta Universitatis Lodziensis, Folia Archaeologica 25, Łódź, 2007, p. 155–234.
 
25.
Godłowski, K., Przemiany kulturowe i osadnicze w południowej i środkowej Polsce w młodszym okresie przedrzymskim i w okresie rzymskim, Prace Komisji Archeologicznej 23, Wrocław, 1985.
 
26.
Götze, A., Hügelgräber der römischen Zeit von Selgenau, Kreis Kolmar in Posen, “Nachrichten über deutsche Altertumsfunde” I, 1904 (1905), p. 3–5.
 
27.
Grabarczyk, T., Kultura wielbarska na Pojezierzach Krajeńskim i Kaszubskim, Łódź, 1997.
 
28.
Grabarczyk, T., O Węsiorach trzydzieści pięć lat później, Pomorania Antiqua XVIII, 2001, p. 231–247.
 
29.
Grabarczyk, T., Wyniki prac wykopaliskowych na cmentarzysku w Odrach, gm. Czersk, woj. pomorskie w latach 1995–2003, In: M. Mączyńska & A. Urbaniak (eds.), Okres rzymski i wędrówek ludów w północnej Polsce i materiały z konferencji „Cmentarzyska z okresu rzymskiego jako miejsca kultu”, Białe Błota 17–19 maja 2000 r., Acta Universitatis Lodziensis, Folia Archaeologica 25, Łódź, 2007, p. 5–23.
 
30.
Grzelakowska, E., Pochówki dziecięce z cmentarzyska kultury wielbarskiej w Odrach, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Archaeologica 12, Łódź, 1991, p. 73–103.
 
31.
Hachmann, R., Zur Gesellschaftsordnung der Germanen in der Zeit um Christi Geburt, Archaeologia Geographica 5/6, 1957, p. 7–24.
 
32.
Hahuła, K., Nowy Łowicz – cmentarzysko kurhanowe z okresu wpływów rzymskich, Koszalińskie Zeszyty Muzealne 18, 1990, p. 37–54.
 
33.
Hahuła, K., Wyniki dotychczasowych badań na cmentarzysku ludności kultury wielbarskiej w Nowym Łowiczu, gm. Kalisz Pom., woj. koszalińskie, kurhan 62, In: M. Dworaczyk et alii (eds.), XII Sesja Pomorzoznawcza, Acta Archaeologica Pomoranica I, Szczecin, 1998, p. 105–112.
 
34.
Hahuła, K., Cieśliński, A., Sprawozdanie z badań wykopaliskowych na cmentarzysku z okresu rzymskiego w Nowym Łowiczu, pow. Drawsko Pom., w latach 2000–2001. Kurhan 34, In: M. Fudziński & H. Paner (eds.), XIII Sesja Pomorzoznawcza, vol. 1: Od epoki kamienia do okresu rzymskiego, Gdańsk, 2003, p. 211–235.
 
35.
Hahuła, K., Wołągiewicz, R., Grzybnica. Ein Gräberfeld der Wielbark-Kultur mit Steinkreisen in Pommern, Monumenta Archaeologica Barbarica VIII, Warszawa-Koszalin, 2001.
 
36.
Heßler, R., Aus alter Vergangenheit des Netzekreises, In: Heimatkalender für den Netzekreis 1, Schönlanke, 1922, p. 65–71.
 
37.
Heßler, R., Vorgeschichtliches aus der Grenzmark, “Ostdeutsche Monatshefte” 5/10, 1925, p. 892–912.
 
38.
Heßler, R., Die Gesellschaft für Heimatforschung und Heimatpflege im Netzekreis E.V. und das Heimatmuseum in Schönlanke, In: Heimatkalender für den Netzekreis 5, Schönlanke, 1926, p. 52–65.
 
39.
Heydeck, J., Das Gräberfeld von Kl. Koslau, Kr. Neidenburg, Prussia 17, 1891–1892 (1892), p. 171–178.
 
40.
Holter, F., Die amtliche Vorgeschichtsforschung in der Provinz Grenzmark Posen-Westpreußen seit dem 1. Juli 1928, Nachrichtenblatt für deutsche Vorzeit 5/8, 1929, p. 113–116.
 
41.
Hülle, W., Ein ostgermanisches Hügelgrab bei Pilgramsdorf. Ergebnisse der Ausgrabungen des Reichsamtes für Vorgeschichte der NSDAP. Pilgramsdorf, Kreis Neidenburg, Ostpreußen, Hügel 2, Mannus 32/1–2, 1942, p. 154–165.
 
42.
Jakimowicz, R., Sprawozdanie z działalności Państw. Konserwatora Zabytków Przedhistorycznych na okręg warszawski za rok 1922, Wiadomości Archeologiczne VIII/2–4, 1923, p. 201–224.
 
43.
Janiczak, H., Kurhany kultury przeworskiej, Przegląd Archeologiczny 37, 1990, p. 121–155.
 
44.
Jaskanis, D., Kurhan z okresu wędrówek ludów w miejscowości Jasionowa Dolina, pow. Sokółka, Wiadomości Archeologiczne XXV/1–2, 1958, p. 153–157.
 
45.
Jaskanis, J., Wyniki badań kurhanu w Kuraszewie, pow. Hajnówka przeprowadzonych w 1961 r., Rocznik Białostocki IV, 1963, p. 323–340.
 
46.
Jaskanis, J., Badania archeologiczne w woj. białostockim w latach 1945–1963, Rocznik Białostocki V, 1965, p. 97–125.
 
47.
Jaskanis, J., Badania kurhanu z okresu rzymskiego w Skiwach, pow. Siemiatycze, Rocznik Białostocki VIII, 1968, p. 407–408.
 
48.
Jaskanis, J., Wyniki badań kurhanów z okresu rzymskiego w Skiwach Małych, pow. Siemiatycze, Sprawozdania Archeologiczne XXV, 1973, p. 173–181.
 
49.
Jaskanis, J., Badania drugiego kurhanu z okresu rzymskiego w Skiwach Małych, pow. Siemiatycki, Rocznik Białostocki XII, 1974, p. 437–442.
 
50.
Jaskanis, J., Badania kurhanów z okresu rzymskiego w Dmochach-Rodzonkach, pow. Wysokie Mazowieckie, Sprawozdania Archeologiczne XXVII, 1975, p. 125–140.
 
51.
Jaskanis, J., Kurhany typu rostołckiego. (Z badań nad kulturą wschodniopomorsko-mazowiecką z późnego podokresu rzymskiego we wschodniej Polsce), In: K. Godłowski (ed.), Kultury archeologiczne i strefy kulturowe w Europie Środkowej w okresie wpływów rzymskich, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego CCCCXXII, Prace Archeologiczne 22, Warszawa-Kraków, 1976, p. 215–251.
 
52.
Jaskanis, J., Cecele. Ein Gräberfeld der Wielbark-Kultur in Ostpolen, Monumenta Archaeologica Barbarica II, Kraków, 1996.
 
53.
Jaskanis, J., Wodzowskie kurhany kultury wielbarskiej na Podlasiu, Białystok, 2012.
 
54.
Jaskanis, J., Okulicz, J., Kultura wielbarska (faza cecelska), In: Prahistoria Ziem Polskich V: Późny okres lateński i okres rzymski (red. J. Wielowiejski), Wrocław, 1981, p. 178–190.
 
55.
Jażdżewski, K., O kurhanach nad górną Narwią i o hutnikach z przed 17 wieków, Z otchłani wieków XIV/1–2, 1939, p. 1–22.
 
56.
Jażdżewski, K., Rycel, G., Habent sua fata tumuli!, Z otchłani wieków XLVII/1–2, 1981, p. 30–48.
 
57.
Kempisty, A., Okulicz, J., Période romaine tardive et période des Migrations des Peuples en Mazovie, Inventaria Archaeologica XV, Warszawa-Łódź, 1965.
 
58.
von Kleist, D. Die urgeschichtlichen Funde des Kreises Schlawe, Beiheft zum Atlas der Urgeschichte 3, Hamburg, 1955.
 
59.
Kmieciński, J., Blombergowa, M., Walenta, K., Cmentarzysko kurhanowe ze starszego okresu rzymskiego w Węsiorach w pow. kartuskim, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, seria archeologiczna 12, 1966, p. 37–225.
 
60.
Kmieciński, J. (ed.), Odry. Cmentarzysko kurhanowe z okresu rzymskiego w powiecie chojnickim, Acta Archaeologica Lodziensia 15, Łódź, 1968.
 
61.
Kokowski, A., Zagadnienie kręgów kamiennych w środkowej strefie Pojezierza Pomorskiego, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Archaeologica VIII, Łódź, 1987, p. 63–79.
 
62.
Kokowski, A., Zagadnienie interpretacji kulturowej materiałów z młodszego okresu rzymskiego typu Łukawica, APolski XXXIII/ 1, 1988, p. 165–191.
 
63.
Kokowski, A., Vorschlag zur relativen Chronologie der südöstlichen Kulturen des „Gotenkreises”. Die Forschungsergebnisse zur Masłomęcz-Gruppe in Polen, In: G. Gomolka-Fuchs (ed.), Die Sîntana de Mureş-Černjachov-Kultur. Akten des Internationalen Kolloquiums in Caputh vom 20. bis 24. Oktober 1995, Kolloquien zur Vor- und Frühgeschichte 2, Bonn, 1999, p. 179–209.
 
64.
Kokowski, A., Archeologia Gotów. Goci w Kotlinie Hrubieszowskiej, Lublin, 1999.
 
65.
Kokowski, A., Starożytna Polska. Od trzeciego stulecia przed narodzeniem Chrystusa do schyłku starożytności, Warszawa, 2005.
 
66.
Kokowski, A., Goci. Od Skandzy do Campi Gothorum (od Skandynawii do Półwyspu Iberyjskiego), Warszawa, 2007.
 
67.
Kokowski, A., Die Wielbark-Kultur – Goten in Mittel- und Osteuropa, In: U. Lund Hansen & A. Bitner-Wróblewska (eds.), Worlds Apart? Contacts across the Baltic Sea in the Iron Age. Network Denmark-Poland, 2005–2008, Nordiske Fortidsminder C/7, København-Warszawa, 2010, p. 111–139.
 
68.
Kostrzewski, J., Kurhany i kręgi kamienne w Odrach, w pow. chojnickim na Pomorzu, Poznań, 1928.
 
69.
Kostrzewski, J., Od mezolitu do okresu wędrówek ludów, In: S. Krukowski, J. Kostrzewski & R. Jakimowicz, Prehistoria ziem polskich, Encyklopedia Polska IV/1 (1939–1948), Kraków, 1948, p. 118–359.
 
70.
Kunkel, O., Vorläufige Mitteilungen über kaiserzeitliche Funde in Pommern, Mannus suppl. vol. V, 1927, p. 119–128.
 
71.
La Baume, W., Vorgeschichte von Westpreussen, Danzig, 1920.
 
72.
La Baume, W., Urgeschichte der Ostgermanen, Danzig, 1934.
 
73.
Lau, N., Pilgramsdorf/Pielgrzymowo. Ein Fundplatz der römischen Kaiserzeit in Nordmasowien. Eine Studie zu Archivalien, Grabsitten und Fundbestand, Studien zur Siedlungsgeschichte und Archäologie der Ostseegebiete 11, Neumünster, 2012.
 
74.
Lissauer, A., Die Prähistorischen Denkmäler der Provinz Westpreussen und der angrenzenden Gebiete, Leipzig, 1887.
 
75.
Machajewski, H., Kultura wielbarska a kultura przeworska w Wielkopolsce, Fontes Archaeologici Posnanienses XXIX, 1978 (1980), p. 49–64.
 
76.
Machajewski, H., Zur Erforschung von kulturellem und siedlungsgeschichtlichem Wandel in Westpommern vom 1. Jh. v. u. Z. bis zum 5./6. Jh. u. Z., Ethnographisch-Archäologische Zeitschrift 40, 1999, p. 241–258.
 
77.
Machajewski, H., Der südwestliche Ostseeraum in der römischen Kaiserzeit und der Völkerwanderungszeit, “Ethnographisch-Archäologische Zeitschrift” 43, 2003, p. 337–406.
 
78.
Machajewski, H., Gronowo. Ein Gräberfeld der Wielbark-Kultur in Westpommern, Monumenta Archaeologica Barbarica XVIII, Warszawa-Szczecin-Gdańsk, 2013.
 
79.
Machnik, J., Potocki, J., Sprawozdanie z badań późnorzymskiego kurhanu w Łukawicy, Sprawozdania Archeologiczne V, 1958, p. 49–53.
 
80.
Makiewicz, T., Opfer und Opferplätze der vorrömischen und römischen Eisenzeit in Polen, Praehistorische Zeitschrift 63, 1988, p. 81–112.
 
81.
Makiewicz, T., Wyniki badań kurhanu kultury wielbarskiej w Łężcach na terenie północno-zachodniej wielkopolski, Sprawozdania Archeologiczne XLIII, 1991, p. 265–279.
 
82.
Mączyńska, M., Badania bagiennego stanowiska ofiarnego przy cmentarzysku kultury wielbarskiej w Babim Dole-Borczu, pow. Kartuzy, In: R. Madyda-Legutko & T. Bochnak (eds.), Svperiores Barbari. Księga ku czci Profesora Kazimierza Godłowskiego, Kraków, 2000, p. 271–286.
 
83.
Mączyńska, M., Die Ausgrabungen eines Mooropferplatzes beim Gräberfeld der Wielbark-Kultur in Babi-Dół-Borcz, Kr. Kartuzy (Pommern), Ethnographisch-Archäologische Zeitschrift 42, 2001, p. 505–520.
 
84.
Mączyńska, M., Odry, Reallexikon der Germanischen Altertumskunde2 21, Berlin, New York, 2002, p. 576–579.
 
85.
Mączyńska, M., Wielbark-Kultur, Reallexikon der Germanischen Altertumskunde2 34, Berlin, New York, 2007, p. 1–20.
 
86.
Mączyńska, M., Dudek, A., Badania cmentarzyska z wczesnego okresu żelaza i z okresu rzymskiego w Babim Dole-Borczu, powiat Kartuzy, stanowisko 2, In: M. Fudziński & H. Paner (eds.), XIII Sesja Pomorzoznawcza, vol. 1: Od epoki kamienia do okresu rzymskiego, Gdańsk, 2003, p. 271–275.
 
87.
Mączyńska, M., Urbaniak, A., Babi Dół-Borcz, pow. Kartuzy, stan. 2. Badania cmentarzyska z okresu rzymskiego w latach 1993–2003, In: M. Mączyńska & A. Urbaniak Okres rzymski i wędrówek ludów w północnej Polsce i materiały z konferencji „Cmentarzyska z okresu rzymskiego jako miejsca kultu”, Białe Błota 17–19 maja 2000 r., Acta Universitatis Lodziensis, Folia Archaeologica 25, Łódź, 2007, p. 25–52.
 
88.
Mączyńska, M., Urbaniak, A., Badania cmentarzyska z okresu rzymskiego w Babim Dole-Borczu, powiat Kartuzy, stanowisko 2 w 2005 roku, In: G. Nawrolska (ed.), XV Sesja Pomorzoznawcza. Materiały z konferencji 30 listopada–02 grudnia 2005, Elbląg, 2007, p. 159–163.
 
89.
Mączyńska, M., Urbaniak, A., Badania cmentarzyska z okresu rzymskiego w Babim Dole-Borczu (powiat Kartuzy), stanowisko 2 w 2006 i 2007 roku, In: A. Janowski et alii (eds.), XVI Sesja Pomorzoznawcza, 22–24.11. 2007 r., Szczecin, Acta Archaeologica Pomoranica 3, Szczecin, p. 157–164.
 
90.
Mihailescu-Bîrliba, V., Die Karpatische Hügelgräberkultur in Rumänien, In: S. Czopek & A. Kokowski (eds.), Na granicach antycznego świata. Sytuacja kulturowa w południowo-wschodniej Polsce i regionach sąsiednich w młodszym okresie przedrzymskim i okresie rzymskim. Materiały z konferencji – Rzeszów. 20–21 XI 1997, Rzeszów, 1999, p. 313–332.
 
91.
Natuniewicz-Sekuła, M., Wczesnorzymskie szkieletowe pochówki o orientacji zachodniej z cmentarzyska w Weklicach, stan. 7, pow. Elbląg. Przyczynek do analizy zwyczajów pogrzebowych ludności kultury wielbarskiej, In: M. Fudziński & H. Paner (eds), Nowe materiały i interpretacje. Stan dyskusji na temat kultury wielbarskiej, Gdańsk, 2007, p. 475–496.
 
92.
Natuniewicz-Sekuła, M., Okulicz-Kozaryn, J., Weklice. A Cemetery of the Wielbark Culture on Eastern Margin of Vistula Delta (Excavation 1984-2004), Monumenta Archaeologica Barbarica XVII, Warszawa, 2011.
 
93.
Niewęgłowski, A., Dwa cmentarzyska z okresu rzymskiego w Goździku, gm. Borowie, woj. Siedlce, Sprawozdania Archeologiczne XXV, 1983, p. 131–159.
 
94.
Niezabitowska-Wiśniewska, B., Archaeology, History and the Heruls. The Lublin Region in the Late Roman Period and the Migration Period, Barbaricum 9, Warszawa, 2009, p. 195–239.
 
95.
Okulicz, J., Plemiona grupy nidzickiej kultury grobów jamowych (Warszawa 1965), In: A. Bitner-Wróblewska (ed.), Kultura bogaczewska w 20 lat później. Materiały z konferencji, Warszawa, 26–27 marca 2003, Seminarium Bałtyjskie I, Warszawa (CD version), 1965.
 
96.
Okulicz, J., Studia nad przemianami kulturowymi i osadniczymi w okresie rzymskim na Pomorzu Wschodnim, Mazowszu i Podlasiu, Archeologia Polski XV/2, 1970, p. 419–497.
 
97.
Plato, H. G., Ausgrabungen von Hügelgräbern bei dem Forsthause Dranzig, Baltische Studien 32, 1882, p. 110–116.
 
98.
Plato, H. G., Hügelgrab der römischen Zeit von Dranzig, Monatsblätter 3, 1889, p. 133–136.
 
99.
Plato, H. G., Dritte Ausgrabung von Hügelgräbern bei Dranzig, unweit Falkenburg. 1890, Monatsblätter 8, 1894, p. 3–7.
 
100.
Potocki, J., Kurhany z okresu rzymskiego w Łukawicy, pow. Lubaczów, Materiały Archeologiczne II, 1960, p. 279–290.
 
101.
Przewoźna, K., Osada i cmentarzysko z okresu rzymskiego w Słopanowie, pow. Szamotuły, Fontes Archaeologici Posnanienses V, 1954 (1955), p. 60–139.
 
102.
Pyrgała, J., Mikroregion osadniczy między Wisłą a dolną Wkrą w okresie rzymskim, Wrocław, 1972.
 
103.
Richter, J., Kaiser-Friedrich-Museum in Posen, Aus dem Posener Lande. Monatsblätter für Heimatkunde 9/9, 1914, p. 427–428.
 
104.
Rogozińska, R., Potocki, J., Kurhan z okresu rzymskiego w Łukawicy pow. Lubaczów, Wiadomości Archeologiczne XXVI/3–4, 1959/1960 (1960), p. 335–337.
 
105.
Rusin, K., Wstępne wyniki badań dwóch kurhanów z późnego okresu rzymskiego w Grochach Starych, gm. Poświętne, woj. białostockie, In: J. Ilkjær & A. Kokowski (eds.), 20 lat archeologii w Masłomęczu, vol. I: Weterani, Lublin, 1998, p. 189–209.
 
106.
Rusin, K., Sprawozdanie z badań kurhanów 1–4 w Grochach Starych, gmina Poświętne, stan. 1, “Biuletyn Konserwatorski Województwa Podlaskiego” 5, 1999, p. 221–233.
 
107.
Rusin, K., Kurhan nr 5 w Grochach Starych stan. 1, gm. Poświętne, woj. Podlaskie. Wstępne wyniki badań, “Biuletyn Konserwatorski Województwa Podlaskiego” 11, 2005, p. 214–227.
 
108.
Rusin, K., Grave of the Wielbark culture from the Younger Roman Period under barrow no 1 in Szpaki, Wyszki commune, Bielsk Podlaski district, Podlasie voivodship, In: B. Niezabitowska-Wiśniewska et alii (eds.), The Turbulent Epoch. New Materials from the Late Roman Period and the Migration Period, vol. I, Monumenta Studia Gothica V, Lublin, 2008, p. 295–308.
 
109.
Schindler, R., Die Besiedlungsgeschichte der Goten und Gepiden im unteren Weichselraum auf Grund der Tongefäße, Quellenschriften zur ostdeutschen Vor- und Frühgeschichte 6, Leipzig, 1940.
 
110.
Schuster, J., Die Westgrenze der Wielbark-Kultur und das Problem der sog. kulturellen Einflüsse aus dem östlichen Pomorze,“Ethnographisch-Archäologische Zeitschrift” 37, 1996, p. 399–422.
 
111.
Schuster, J., Wpływy wielbarskie na zachód od Odry, In: M. Fudziński & H. Paner (eds), Nowe materiały i interpretacje. Stan dyskusji na temat kultury wielbarskiej, Gdańsk, 2007, p. 433–456.
 
112.
Schuster, J., Lübsow. Älterkaiserzeitliche Fürstengräber im nördlichen Mitteleuropa, Bonner Beiträge zur Vor- und Frühgeschichtlichen Archäologie 12, Bonn, 2010.
 
113.
Schwartz, W., Gold- und Bronzefund aus Dorotheenhof, Kreis Flatow, Zeitschrift für Ethnologie 11, 1879, p. (313)–(315).
 
114.
Skorupka, T., Kowalewko 12. Cmentarzysko birytualne ludności kultury wielbarskiej (od połowy I w. n.e. do początku III w. n.e.), Archeologiczne badania ratownicze wzdłuż trasy gazociągu tranzytowego, vol. II: Wielkopolska, part 3, Poznań, 2001.
 
115.
Skóra, K., Intruz w kurhanie? O pochówkach wtórnych w obrzędowości pogrzebowej kultur wielbarskiej i przeworskiej, In: K. Skóra & T. Kurasiński (eds.), Wymiary inności. Nietypowe zjawiska w obrzędowości pogrzebowej od pradziejów po czasy nowożytne, Acta Archaeologica Lodziensia 56, Łódź, 2010, p. 27–43.
 
116.
Strzyżewski, Cz., Żurowski, Z., Sprawozdanie z badań archeologicznych przeprowadzonych w rejonie Trzcianki, w woj. pilskim w 1976 r., FAP XXVIII (1977), 1979, p. 76–83.
 
117.
Szter, I., Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich i z okresu wędrówek ludów w Kamieniu na Pojezierzu Mazurskim, WA LXI, 2009–2010 (2010), p. 200–331.
 
118.
Talar, A., Woźniak, Z., Nowy kurhan z okresu rzymskiego w Łukawicy, pow. Lubaczów, Sprawozdania Archeologiczne XXII, 1970, p. 399–403.
 
119.
Tempelmann-Mączyńska, M., Babi Dół-Borcz. Woiwodschaft Gdańsk, Gemeinde Somonino, Fundstelle 2 (Gräberfeld aus der römischen Kaiserzeit), Recherches Archéologiques de1979, 1980, p. 22–24.
 
120.
Tempelmann-Mączyńska, M., Babi Dół-Borcz. Woiwodschaft Gdańsk, Gemeinde Somonino, Fundstelle 2 (Gräberfeld aus der römischen Kaiserzeit), Recherches Archéologiques de 1980, 1982, p. 34–41.
 
121.
Tempelmann-Mączyńska, M., Babi Dół-Borcz. Woiwodschaft Gdańsk, Gemeinde Somonino, Fundstelle 2 (Gräberfeld aus der römischen Kaiserzeit), Recherches Archéologiques de 1985, 1987, p. 19–27.
 
122.
Tempelmann-Mączyńska, M., Babi Dół-Borcz. Woiwodschaft Gdańsk, Gemeinde Somonino, Fundstelle 51 (Gräberfeld aus der römischen Kaiserzeit), Recherches Archéologiques de 1988, 1990, p. 39–40.
 
123.
Tempelmann-Mączyńska, M., „Specyficzne pochówki” kultury wielbarskiej, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Archaeologica 16, Łódź, 1992, p. 191–199.
 
124.
Thomas, S., Studien zu den germanischen Kämmen der römischen Kaiserzeit, Arbeits- und Forschungsberichte zur Sächsischen Bodendenkmalpflege 8, 1960, p. 54–215.
 
125.
Vakulenko, L., Zur Frage der Hügelgräber aus Łukawica, Acta Archaeologica Carpathica XLIV, 2009, p. 197–204.
 
126.
Walenta, K., Obrządek pogrzebowy na Pomorzu w okresie późnolateńskim i rzymskim, Archaeologia Baltica V, Polonia 80/81, Łódź (n.d).
 
127.
Walenta, K., Kręgi kamienne na cmentarzyskach kultury wielbarskiej na Pomorzu, In: M. Mączyńska & A. Urbaniak (eds.), Okres rzymski i wędrówek ludów w północnej Polsce i materiały z konferencji „Cmentarzyska z okresu rzymskiego jako miejsca kultu”, Białe Błota 17–19 maja 2000 r., Acta Universitatis Lodziensis, Folia Archaeologica 25, Łódź, 2007, p. 129–154.
 
128.
Walenta, K., Leśno i mikroregion w okresie rzymskim, Chojnice, 2009.
 
129.
Wilckens, F., Fundbericht über einige im Gutsbezirk Sypniewo entdeckte Alterthümer, “Zeitschrift des historischen Vereins für den Regierungsbezirk Marienwerder” 4, 1879, p. 99.
 
130.
Wiśniewska, A., Nowe materiały tzw. fazy wielkowiejskiej na stanowisku 2 w Babim Dole-Borczu, pow. Kartuzy, Pomorania Antiqua XVIII, 2001, p. 141–153.
 
131.
Wiśniewska, A., Sprawozdanie z badań archeologicznych na stanowisku fazy wielkowiejskiej w Babim Dole-Borczu, pow. Kartuzy w sezonie 2003, In: G. Nawrolska (ed.), XV Sesja Pomorzoznawcza. Materiały z konferencji 30 listopada–02 grudnia 2005, Elbląg, 2005, p. 415–424.
 
132.
Wołągiewicz, R., Gronowo 1973. Badania na cmentarzysku kurhanowym z okresu wpływów rzymskich, Materiały Zachodniopomorskie XIX, 1973 (1976), p. 129–167.
 
133.
Wołągiewicz, R., Gronowo 1974. Badania na kurhanowym cmentarzysku kultury wielbarskiej, Materiały Zachodniopomorskie XX, 1974 (1977), p. 7–30.
 
134.
Wołągiewicz, R., Kręgi kamienne w Grzybnicy, Koszalin, 1977.
 
135.
Wołągiewicz, R., Cmentarzysko kurhanowe kultury wielbarskiej w Gronowie w świetle badań w latach 1973–1976, Materiały Zachodniopomorskie XXII, 1976 (1979), p. 71–95.
 
136.
Wołągiewicz, R., Kultura wielbarska-problemy interpretacji etnicznej, In: T. Malinowski (ed.), Problemy kultury wielbarskiej, Słupsk, 1981, p. 79–106.
 
137.
Wołągiewicz, R., Grupy kulturowe na pograniczu kręgu nadłabskiego, In: Prahistoria Ziem Polskich V: Późny okres lateński i okres rzymski (red. J. Wielowiejski), Wrocław, 1981, p. 201–216.
 
138.
Wołągiewicz, R., Die Goten im Bereich der Wielbark-Kultur, In: Peregrinatio Gothica, Archaeologia Baltica VII, Łódź, 1986, p. 63–98.
 
139.
Wołągiewicz, R., Ceramika kultury wielbarskiej między Bałtykiem a Morzem Czarnym, Szczecin, 1993.
 
140.
Wołągiewicz, R., Lubieszewo. Materiały do studiów nad kulturą społeczności Pomorza Zachodniego w okresie od IV w. p.n.e. do I w. n.e., Szczecin, 1997.
 
141.
Woźniak, M., Cmentarzysko kultury wielbarskiej w Kozłówku, pow. nidzicki (d. Klein Koslau, Kreis Neidenburg) w świetle publikacji i materiałów archiwalnych, Wiadomości Archeologiczne XLII, 2011, p. 169–208.
 
142.
Żórawska, A., Pochówki cząstkowe z cmentarzyska kultury wielbarskiej w Jartyporach na Podlasiu, In: M. Fudziński & H. Paner (eds), Nowe materiały i interpretacje. Stan dyskusji na temat kultury wielbarskiej, Gdańsk, 2007, p. 457–474.
 
ISSN:0043-5082
Journals System - logo
Scroll to top